ZEELAND GEBOEKT
Een ruige
vreemdeling
op de fiets
8 NIEUWS
Ivar Schute graaft naar sporen van de Holocaust. In zijn pas verschenen boek
In de schaduw van een nachtvlindervertelt hij over zijn ervaringen: een reis langs
nazikampen, van west naar oost, tien jaar lang, met vernietigingskamp Sobibor in
Polen als eindpunt.
Zeeuwse schrijvers
Lang geleden voorspelde een
dichteres: 'de zachte krach
ten zullen zeker winnen'.
De Zeeuwse dichter Hans Verha
gen (in 1939 te Vlissingen geboren)
wist wel beter en reageerde: 'die
het kwade spreken krijgen steeds
meer te vertellen'.
Hij kwam onze literatuur bin-
nenfietsen, min of meer letterlijk,
in een gedicht van een andere
Hans, Hans Warren. Voor een jonge
dichter heet het gedicht. De schrij
ver maakt zich in 1956 mooie illu
sies 'nu je naar me toe komt fiet
sen'. Inderdaad, de jonge
dichter (indertijd 17) over wie de
oude dichter (destijds 34)
droomde, was Hans Verhagen.
De oude dichter is er al lang niet
meer en nu is
ook de jonge
dichter gestor
ven, na drie
jaar zieltogend
in Beth Sha
lom te hebben
gelegen, het
zo zwaar door
het vreselijke
virus getrof
fen tehuis in
Amsterdam.
'Al bleef hij er
wel vrolijk bij', vertelde Vic van de
Reijt me, die als uitgever veel voor
Hans Verhagen heeft gedaan.
Warrens fantasie was op gang
gebracht door woorden in een van
de (nooit gepubliceerde) gedich
ten die Verhagen hem stuurde. De
woorden 'een ruige vreemdeling'
om precies te zijn. De realiteit viel
tegen, 'een bril met dikke gla
zen', signaleerde Warren onder
meer. Maar in zijn werk is Verha
gen altijd een ruige vreemdeling
geweest. Niet alleen in zijn werk
trouwens. Kijk naar de opdrachten
die hij in zijn bundels zette, veel te
groot en te groots voor één blad
zijde. Een ongekende romanticus,
onder de indruk van 'haar razend-
snel/ om zich heen grijpende
schoonheid'.
Maar bij Verhagens romantiek
denk je doorgaans eerder aan
zwart dan aan roze. Een schrijver
van poëzie waarin schaamteloos
aan profetie wordt gedaan. Onbe
haaglijke maar behartenswaardige
profetie, bijvoorbeeld over
de overbevolking: 'Wie wil of all
people een mens reproduceren/
nog eentje erbij van dit veelei
sende, tekortschietende wezen'.
Nog even terug naar 1956, de tijd
van de 'ruige vreemdeling' die
naar Borssele komt fietsen. Hans
Verhagen bezigde de woorden in
een jeugdgedicht Nobody weeps for
me, niemand huilt om mij. Ik heb
hem nooit ontmoet, maar ik moet
bekennen dat ik toen ik over zijn
dood hoorde wel degelijk een
traantje liet.
Een archeoloog spit in het verle
den. Ver verleden, zijn we ge
neigd te denken. Romeinse
munten, middeleeuws glaswerk, een
baardmankruik uit de zeventiende
eeuw. Binnen die wetenschap bestaat
een tak die 'conflictarcheologie' wordt
genoemd. Ook dat kan over lang gele
den gaan. Bijvoorbeeld de oorlogen
van Napoleon begin negentiende
eeuw. Maar conflictarcheologie kan
zich ook richten op de Tweede We
reldoorlog. En hoewel we alweer
driekwart eeuw bevrijding herden
ken, is dat verleden door levende ge
tuigen en getuigenissen nog steeds
dichtbij.
Over die Tweede Wereldoorlog zijn boeken
kasten vol geschreven. Jaarlijks komen er nog
meters papier bij. Toch, weet Ivar Schute uit
ervaring, is er over de Holocaust weinig pu
blieke kennis. Anne Frank en Auschwitz, dan
heb je het wel ongeveer gehad. Dat er in Eu
ropa - ook in Nederland - door de nazi's een
geraffineerd netwerk van kampen werd opge
zet, zijn we vergeten. Terwijl de sporen nog
overal en vaak overdadig aanwezig zijn.
In de inleiding van zijn boek zegt Ivar
Schute: 'Dit is een boek van verbazing. Verba
zing over hoeveel kampen er eigenlijk zijn ge
weest, verbazing over hoe er na de oorlog mee
is omgesprongen en verbazing over wat er
nog van over is maar wat weinig mensen kun
nen zien. Een archeoloog kijkt naar de ruimte
om zich heen, het is die ruimte waar de fy
sieke resten van de geschiedenis zich bevin
den. In bossen en struiken ben ik tegen over
woekerde gebouwtjes aangelopen, heb ik mu
ren blootgelegd, ben ik in kelders afgedaald,
heb ik schoenen en prikkeldraad opgeraapt.
Het verbaasde me dat de sporen van wat we de
Holocaust noemen daar zomaar liggen, ook in
Nederland.'
Werkkampen
Doorgangskamp Westerbork, daar staat in
middels een monument en is een heel herin
neringspark ingericht. Maar wie heeft ooit ge
hoord van het werkkamp bij het Drentse
buurtschap Gijsselte? Pagina 57: 'Het is een
vergeten hoofdstuk in de Jodenvervolging,
maar begin 1942 dwong de bezetter de Joodse
gemeenschap om werkloos geworden man
nen naar werkkampen te sturen, daarmee te
gelijkertijd de families van deze mannen gij
zelend. Hiervoor gebruikten de Duitsers
veelal de al bestaande vooroorlogse werkkam
pen van de werkverruiming. In het oosten en
noorden van Nederland lagen er ongeveer
veertig, de voorportalen van de eeuwigheid.'
Kamp Gijsselte was er één van. In de nacht
van 2 op 3 oktober 1942 werden alle werkkam
pen ontruimd, de mannen werden naar Wes-
terbork getransporteerd, hun families volg
den. Schute vindt een onder bramenstruiken
verborgen kelder die onderdeel was van de la
trines van het kamp Gijsselte.
Ivar Schute (1966) werd geboren in Bergen
op Zoom en groeide op in Middelburg. Al op
zijn zevende vond hij op een veldje in wat nu
de wijk Klarenbeek is scherven, pijpenkoppen
en muntjes en wist hij zeker dat hij archeo-
loog wilde worden. Die droom kwam uit. De
afgelopen tien jaar werd hij voor Nederland
het gezicht van de oorlogsarcheologie, gespe
cialiseerd in de opgravingen van nazi-kam
pen. Hij zegt: ,,Ik heb in die periode veel mee
gemaakt, er zit veel in mijn hoofd. Ik zocht een
manier om dat met een groot publiek te delen.
Dat is dit boek geworden."
De geschiedenis van de deportatie van de
Joden en daarmee de kampgeschiedenis was
volgens hem nooit deel van het collectief ge
heugen in Nederland. Na de oorlog was alles
gericht op de wederopbouw en was er geen
ruimte voor Joodse verhalen. Dat kwam pas
later, in de jaren tachtig, toen de eerste herin-
neringscentra werden ingericht. Maar in die
tijd was er wel al afstand.
Wie het boek van Ivar Schute leest, zal het
gevoel krijgen dat juist de archeoloog dat ver
leden weer dichtbij kan brengen. Bekijk de
vondstenlijst van een opgraving in Wester-
bork. Daarop staan onder meer plastic hou-
dertjes voor persoonsbewijzen, delen van
schoenen, brillen, kunstgebitten, kammetjes,
tandenborstels, scheerkwasten en -mesjes,
haarspelden, parfumflesjes. In het hoofdstuk
over concentratiekamp Sachsenhausen heeft
de archeoloog het gevoel 'het rijk van het on
bevattelijke' te betreden (pagina 83): 'Mij werd
voor de eerste keer duidelijk dat de bizarre
aantallen slachtoffers waar je mee geconfron
teerd wordt, worden weggefloten door de vo
gels.'
Vogelnestje
Tijdens lezingen, in interviews wordt altijd
gevraagd wat al die ellende met hem doet.
Zijn antwoord was altijd iets in de trant van
'we sluiten ons af' en 'we doen ons werk'. In
één van de hoofdstukken over Sobibor voegt
hij daaraan toe (pagina 209): 'Wat ik niemand
verteld heb, is het verhaal van het vogelnestje.
Geen echt nestje, nee, want daar is alles dood.
Het is een scherfje, een heel klein scherfje,
met een even kleine tekening erop. In een ge
vlochten nestje liggen zes eieren, twee witte,
twee bruine en twee groene. Op de rand van
het nestje zitten twee vogeltjes die elkaar met
de vleugel omarmen. Liefde. Hoop. Toekomst.
Ik vond het scherfje in de bodem van kamp 2
in Sobibor. De plek waar slachtoffers hun
spullen moesten inleveren, waaronder ooit
het kopje waar dit scherfje van is afgebroken,
om vervolgens naakt naar hun dood te moeten
lopen. Geen hoop noch liefde, geen toe
komst. Dat scherfje, dat beeld, dwaalt door
mijn gedachten en komt naar boven op mo
menten dat ik dat niet wil.'
maandag 20 april 2020
Wekelijkse rubriek met boeken over Zeeland
en boeken van Zeeuwse schrijvers
PM
Graven naar verschrikking
Mario Molegraaf
Hans Verha
gen. FOTO KLAAS KOPPE
SCHADUW
EN ARCHEOLOOG
SPORER VAN DE
'OPZOEK NAAR
HOLOCAUST
Jan van Damme
jm
Ivar Schute op de plek waar het vernietigingskamp Sobibor is opgegraven.
FOTO'S PRIVECOLLECTIE
Opgegraven bestek in Sobibor.
Opgegraven bril in Sobibor.
Ivar Schute: In de schaduw van een nacht
vlinder - Uitgeverij Prometheus, 224 pagi
na's, 24,99 euro.
