doorgangskampen voor Joodse gevangenen
'Die mensen
hadden begin
1942 nog echt
niet het idee dat
ze doodgingen'
21
mom van gezinshereniging in
Drenthe. ,,In werkelijkheid ver
trokken de eerste transporten
vanuit Westerbork naar Ausch
witz enkele dagen later al. Som
mige mannen hebben hun gezin
nen daar niet eens meer gezien'',
zegt Tokkie.
Aan de bevolking van Klooster
haar ging dit voorbij. ,,Het was
een mistige ochtend. Ze zijn in
alle vroegte afgevoerd'', vertelt
Freddie Ekkel, die in het plaatse
lijk streekmuseum een ruimte
aan de werkkampen heeft gewijd.
,,Voor zover ik weet hebben wei
nig mensen dit gezien. Ik heb ooit
één ooggetuige gesproken.'' Dat
de kampen na de oorlog in de ver
getelheid raakten, vindt Ekkel
niet zo vreemd. ,,Iedereen had zo
z'n eigen beslommeringen, men
was druk met de wederopbouw.''
Dagtaak
Na het vertrek van de Joodse
mannen deden de werkkampen
in latere oorlogsjaren dienst als
opvanglocatie voor burgers uit de
kuststreek, die door de bouw van
de Atlantikwall elders werden ge
huisvest. Kloosterhaar en Balder-
haar werden afgebroken, al heeft
de kantine van kamp Klooster
haar nog jarenlang dienst gedaan
als verenigingsgebouw. Tal van
andere kampen zijn na de oorlog
ingezet als opvangoord voor
NSB'ers, als heropvoedingskam
pen voor 'foute' Nederlanders en
later weer als onderkomen voor
Molukkers. Daarna zijn de meeste
barakken alsnog verdwenen, al
behielden veel plekken wel hun
oorspronkelijke functie: het bij
een brengen van groepen men
sen. ,,Kijk maar in Heino, waar je
als groep vakantie kunt vieren'',
zegt Tokkie. Of in Drenthe. Op
plekken waar kampen stonden,
vind je nu asielzoekerscentra."
Voor de Joodse werkkampen is
decennialang relatief weinig aan
dacht geweest. Bij Herinnerings
centrum Kamp Westerbork jui
chen ze het toe dat er onderzoek
is, zoals van Tokkie. ,,Het wordt
hoog tijd dat de werkkampen
vanuit een breder perspectief
worden onderzocht", zegt conser
vator Guido Abuys. ,,Die kampen
fungeerden als fuik. Eerst werden
de mannen geïsoleerd, daarna
volgde de rest van het gezin. Het
was een goed doordachte actie'',
zegt Abuys. Het overgrote deel
van de mannen (op een totaal van
12.500) is in de vernietigingskam
pen gestorven, een kleine groep
wist te ontsnappen.
Tokkie heeft een dagtaak aan
zijn research. ,,Een centraal ar
chief ontbreekt. Per kamp verza
mel ik alle informatie. Er komt
voortdurend materiaal binnen. Ik
ben net in Portugal geweest en
binnenkort reis ik naar Los Ange
les om documenten op te halen.''
daarna nog vele duizenden Joodse
mannen uit de grotere steden
naar de kampen afreizen. Hen
wachtte zware arbeid, iets wat de
meesten volstrekt niet gewend
waren. Er zaten immers werkloze
artsen, advocaten, ambtenaren en
onderwijzers tussen. Toch was de
sfeer in de kampen aanvankelijk
niet slecht. ,,Tot juli 1942 was er
niet eens bewaking'', weet Tokkie.
,,De mannen mochten sporten,
zwemmen, brieven schrijven.''
Desondanks waren de werkdagen
lang en loodzwaar. Om halfzes
ging de wekker al, waarna de
mannen al marcherend richting
de arbeid gingen terwijl ze kamp
liederen zongen. Een werkdag
duurde van zeven uur tot iets voor
zessen, waarna het terugmarche-
ren begon. Na het avondmaal van
zeven uur was er korte tijd voor
ontspanning. 'Om negen uur
moeten wij als kleine kinderen
naar bed!', schreef iemand. Die
britsen waren allesbehalve com
fortabel. De mannen sliepen op
stro. Verwarming was er niet.
De sfeer sloeg in juli 1942 plots
klaps om, nadat de kampcom
mandanten in het Ommense
kamp Erica door de Duitsers wa
ren bijgespijkerd in hoe met Jo
den om te gaan. Ineens was er een
ochtendappèl, werd de post ge
censureerd en kwamen er straf
maatregelen. 'Op slaag na was het
een volledig concentratiekamp',
schrijft Flip Sier vanuit kamp Mo
lengoot in één van zijn later gepu
bliceerde brieven. In De Zomp bij
Ruurlo merkte Benno Elkus de
omslag aan het gedrag van de
kok/beheerder: ,,Hij kwam terug
als een beest, hij schold, vloekte,
tierde en doorzocht al onze ka
mers op het bezit van etenswaren.
Alles wat hij vond, van kaas tot
kool, werd in één pan gekookt en
die grijze drab moesten wij eten.''
Het blijkt een voorbode voor
nog meer narigheid. De hoogste
SS-baas Heinrich Himmler had
bepaald dat Nederland in 1942
eerst 15.000 en later in totaal
45.000 Joden moest 'le
veren' aan de vernieti
gingskampen in het
verre oosten. Ha, dacht
Rauter, de hoogste SS'er
in Nederland: ik heb
ongeveer 10.000 man
nen in de werkkampen
zitten. Met hun gezin
nen erbij zou hij op
36.000 mensen uitko
men, rekende hij voor.
,,Dat aantal hebben ze
niet gehaald, maar
wat de Duitsers te
kort kwamen, heb
ben ze met razzia's weer
aangevuld. Zo heeft Rauter in een
handomdraai 45.000 Joden kun
nen leveren aan Himmler'', zegt
Tokkie. ,,Het was geniaal uitge
voerd, vanuit hun optiek. Dat mag
RUKSWBIKKAMP
De bewoners van de
werkkampen konden een
kaartje naar het thuisfront stu
ren. Boven: prentbriefkaart van
kamp De Zomp bij Ruurlo.
ik als Jood zeggen. Het was pure
gettovorming. Door gebruik te
maken van het voorwerk dat de
Nederlanders hadden verricht,
hebben de Duitsers een stuw
meer aan Joden gecreëerd dat ze
zo konden leegtrekken.''
In kamp Kloosterhaar arriveer
den - net als in alle andere werk
kampen - op vrijdagavond 2 okto
ber lieden van de Grüne Polizei
met de smoes dat ze een slaap
plaats zochten. Het bleek een ge
coördineerde actie van de bezet
ter. Veel mannen vertrouwden
het niet. Eén van hen, Jacob
Krammer, besloot te vluchten. Hij
dook onder bij boer Weerts, die
bij de ondergrondse zat. De rest is
de volgende och
tend onder bewa
king van Duitse sol
daten naar Wester
bork afgevoerd. Het
zelfde gebeurde ge
lijktijdig in alle
Joodse werkkampen,
waardoor Westerbork
overstroomde met
Joodse arbeiders. Boer
Weerts is later naar
Groningen gegaan om
te kijken of de vrouw
en kinderen van Jacob
Krammer daar nog wa
ren. Hij trof een lege woning aan.
De families hadden immers ook
de oproep gekregen om naar Wes-
terbork te gaan onder het valse
-DEZOMP'RUUM
GO ZATERDAG 25 JANUARI 2020
de oorlogsgeschiedenis
