Werkkampen van de Nederlandse staat werden uiteindelijk
1
Als de bevrijding van Auschwitz maandag wordt herdacht,
zullen de vele Joodse werkkampen niet in de schijn
werpers staan. Ze dienden als voorportaal van Westerbork
en de vernietigingskampen. ,,Het was geniaal bedacht. Ik
mag dat zeggen als Jood'', aldus onderzoeker Lion Tokkie.
20
'Alles werd
in één pan
gekookt
en die drab
moesten
wij eten'
NIEK MEGENS
e Rijkswerk
kampen, later
Joodse werk
kampen, zijn
niet door de
Duitsers ge
bouwd. Het
was de Nederlandse staat die in de
jaren dertig besloot om de werk
lozen in het kader van de werk
verschaffing onder te brengen in
barakken. Deze mannen gingen
woeste gronden ontginnen, groe
ven mee aan het Twentekanaal of
zetten zich in voor de Zuiderzee
werken. De kampen verrezen
vooral in Noord- en Oost-Neder
land, waar de werklozen, voorna
melijk uit het Westen, werden
ondergebracht, zodat ze niet elke
dag heen en weer hoefden.
Minstens vijftig hebben er be
staan, de meesten gelegen in verre
oorden in Noord- en Oost-Neder
land, tussen hei en bos. Waarom
zijn ze zo snel in de vergetelheid
geraakt? Onderzoeker Lion Tok
kie (71): ,,Stel je een nieuwbouw
wijk voor, in aanbouw. Daar staat
dan zo'n tijdelijke schaftkeet.
Denk jij dat zoiets lang in het ge
heugen van de bewoners blijft
hangen? Nee. Zo is het ook met
die kampen. Ze waren semiper
manent, de Joodse mannen heb
ben er nog geen jaar gezeten.''
„Binnen een maand werden ze
opgeleverd'', zegt Tokkie die al
zijn uren stopt in het schrijven
van een beoogd standaardwerk
over de Joodse werkkampen. Het
gros van de kampen is gebouwd
in een taps toelopende V-vorm
met twee rijen barakken. Aan de
uiteinden van de V had je de kan-
tine en aan de andere zijde van de
ingang stond de beheerderswo
ning met gaarkeuken. ,,De toilet
groep, de poepdoos, vond je aan
de overkant waar de barakken bij
elkaar kwamen'', legt Tokkie uit.
,,De kampen zijn gebouwd op 98
man.''
Massamoordfabriek
De kampen deden in de beginja
ren van de oorlog nog dienst als
tijdelijk onderkomen voor werk
lozen. Joden en niet-Joden zaten
er gewoon door elkaar. Gedu
rende de bezetting raken steeds
meer joodse Nederlanders werk
loos, als gevolg van de Duitse re
pressie. Zo mochten Joden geen
ambtenaar meer zijn. ,,De Duit
sers kwamen hier met de bedoe
ling om Nederland judenrein te
maken'', zegt Tokkie. ,,Maar van
vernietiging was in 1940 nog geen
sprake. Dat kwam later.''
Tokkie verwijst naar de be
ruchte Wannseeconferentie in
Berlijn, januari 1942, waar top
nazi's en hoge ambtenaren bijeen
kwamen om te spreken over een
'definitieve oplossing' voor het
'Jodenvraagstuk'. Hier besloten zij
tot vernietiging door vergassing,
waarna onder meer Auschwitz op
gang kwam als massamoord-
fabriek. In Nederland had de
hoogste nazibaas Arthur Seyss-
Inquart op 10 oktober 1941 al ver
ordonneerd dat er aparte kampen
moesten komen voor werkloze Jo
den. Dat hiervoor al een complete
infrastructuur door de Neder
landse staat was aangelegd, kwam
mooi van pas.
Tokkie gelooft niet dat dit op
toeval berust. Hij heeft aanwijzin
gen dat de Duitsers hier al voor de
inval van mei 1940 via spionnen
weet van hadden.
Door de strenge winter van
1941-1942 kwamen de onver
warmde kampen leeg te staan. Al
vroeg in het nieuwe jaar moesten
de Amsterdamse Joodse mannen
zich melden voor een keuring bij
de hoofdstedelijke arbeidsbu
reaus. De Duitsers zetten de
Joodse Raad onder druk om 1400
mannen tussen de 18 en 45 jaar te
leveren. Hoewel de raad niet
openlijk meewerkte, riepen de
voormannen Asscher en Cohen
op om toch maar gehoor te geven
aan de maatregel. Via de hoofdste
delijke arbeidsbureaus verzamel
den zich op 10 januari uiteindelijk
de eerste negenhonderd mannen
op het Centraal Station. Bij lange
na niet het quotum van 1400,
maar toch een aanzienlijke groep.
,,Het was in de tijd vrij normaal
om als werkloze verplicht arbeid
te verrichten'', zegt Tokkie. ,,Dat
gebeurde al eeuwen zo. Wie van
de bedeling leefde, moest arbeid
verrichten. Die mensen hadden
begin 1942 nog echt niet het idee
dat ze doodgingen als ze naar het
oosten vertrokken. Die angst
kwam later dat jaar pas, toen ze
hoorden dat huizen van vertrok
ken Joodse families werden leeg
gehaald.''
Kampsfeer
Na de eerste lichting uit Amster
dam zouden in de maanden
ZATERDAG 25 JANUARI 2020 GO
Vergeten hoofdstuk uit
Op een luchtfoto
van kamp Schaars-
hoek in Heino is de
oorspronkelijke
vorm van het kamp
goed te zien.
FOTO'S HERINNERINGSCEN
TRUM KAMP WESTERBORK
n'iXWtCKKAMP jt V£Cnj
De toegangspoort van Rijkswerkkamp De Vecht in Dalfsen.
Joodse mannen van werkkamp De Vecht poseren voor de fotograaf.
JWLFSt'N Me/ lg-,'i
