ZEELAND GEBOEKT
m wm
Caspar krijgt
geleidelijk het
deltagevoel
ZEELAND 21
I
Isaac Fransen van de Putte (1822-1902), de eerste Zeeuwse premier van
Nederland, is vergeten. Was vergeten. Historicus Paul Consten zet hem in zijn pas
verschenen biografie in de schijnwerper als een 'selfmade politicus'.
We moeten het voor alles heb
ben over hét incident. De rel
die het leven van de jonge
Isaac Fransen van de Putte
drastisch zou beïnvloeden.
Na opgegroeid te zijn in Goes was Isaac als
zoon van een rijke ondernemer sinds 1835 in
de leer op het Koninklijk Instituut voor de
Marine in Medemblik.
In datzelfde jaar was kapitein-ter-zee J.C.
Rijk commandant van het instituut gewor
den. In de jaren voor diens aanstelling waren
er wat ontgroeningsrellen geweest. Rijk had
zich voorgenomen de teugels aan te halen.
Dat nu had vergaande consequenties voor
adelborst Fransen van de Putte.
De lezingen van het voorval verschillen: of
de Goese leerling schuldig was of alleen toe
keek, blijft de vraag. In elk geval werd Isaac
ervan beschuldigd op oudejaarsdag 1837 de
inhoud van een 'pot de chambre' - pispot -
boven het hoofd van een schildwacht geleegd
te hebben. Commandant Rijk was onverbid
delijk, Isaac werd per direct van het instituut
verwijderd. Bovendien trok ook vader Fran
sen van de Putte de handen van zijn zoon af.
Isaac moest maar gaan varen. Hij kwam als
lichtmatroos terecht op een Oost-Indiëvaar-
der. Wat een prachtig en spannend begin van
het levensverhaal van een man die in 1866
premier van Nederland zou worden. Zijn ka
binet hield slechts honderd dagen stand,
maar dat maakt de prestatie er niet minder
om.
Grote namen
Tot nu toe werd de geschiedenis van de
tweede helft van de 19de eeuw opgehangen
aan enkele grote namen: de onvolprezen libe
raal Johan Rudolph Thorbecke, de door zijn
'kinderwetje' beroemd geworden Samuel
van Houten en Abraham Kuyper, de
oprichter van de Anti Revolutio
naire Partij (ARP). Als Fransen van
de Putte al werd genoemd, was het
hooguit zijdelings.
Daarin komt nu verandering. De
uit Heerlen afkomstige
historicus Paul Consten
(1962) studeerde niet-wes-
terse geschiedenis aan de
Vrije Universiteit in Am
sterdam. Na zijn afstude
ren deed hij onderzoek
naar de afschaffing van de
straf van rotanslagen in
Nederlands-Indië. Daarbij
stuitte hij voor het eerst op
de naam van Fransen van de Putte, omdat die
als minister van Koloniën in 1866 de straf
verbood. Consten kreeg het hele familiear
chief van Fransen van de Putte ter beschik
king. Eerdere onderzoekers waren stuk gelo
pen op het moeilijk leesbare handschrift van
de hoofdpersoon. Consten zette door en pro
moveerde vorige maand na tien jaar onder
zoek - naast werk en gezin - op zijn biografie
I.D. Fransen van de Putte - Het leven van een
selfmade politicus'.
Succes
,,Het verhaal was veel mooier dan ik aanvan-
j*p;
kelijk dacht", zegt hij terugblikkend. ,,Het be
gon met het voor zijn leven waanzinnig bete
kenisvolle incident op het instituut in Me-
demblik. De verwijdering maakte de jonge
Isaac op slag kansloos, zo leek het. Maar al tij
dens de tien reizen naar de Oost klom hij op
van lichtmatroos tot opperstuurman."
Dat succes kreeg een vervolg toen hij zich
in 1849 op Java vestigde. Hij trouwde en be
gon met de opbouw van een suikeronderne
ming.
Na tien jaar besloot hij terug te ke
ren naar Nederland. Opvallend ge
noeg, schrijft Consten, ,,was hij
nog niet van de mailboot gedebar-
keerd of hij stond bij de verkiezin
gen van 1859 kandidaat voor het
district Goes."
Het verhaal was veel
mooier dan ik
aanvankelijk dacht
Frustratie
Waar die ambitie vandaan
kwam? Frustratie over zijn
misgelopen opleiding kan
een verklaring zijn.
Feit was dat Isaac zich in
politiek Den Haag zonder
diploma mengde in een ge
zelschap van meest gepro
moveerde juristen. Daar kwam nog bij dat hij
in tegenstelling tot de meeste Kamerleden
een man 'van het volk' was: aan boord en op
Java had hij tussen 'gewone mensen' geleefd.
Fransen van de Putte werd zelfs de naam
gever van een groep vooruitstrevende libera
len: de Puttianen. Zij waren voorstander van
een gematigd overheidsingrijpen om sneller
hervormingen door te kunnen voeren.
Mede door hun optreden besloot de 'on
aantastbaar gewaande Thorbecke' - kampi
oen van de staatsonthouding - zich uit de po
litiek terug te trekken. Zo kwam er ruimte
voor het kabinet Fransen van de Putte.
Van februari 1863 tot mei 1866 was Fransen
van de Putte minister van Koloniën. Hij
slaagde erin het cultuurstelsel - een omstre
den belastingsysteem in Indië - grotendeels
te ontmantelen. Consten: ,,Het cultuurstelsel
was de kurk waarop de Nederlandse econo
mie dreef. Toch zag Fransen van de Putte dat
er moest worden hervormd. Dat was volgens
hem de enige manier om Indië te
behouden."
Thorbecke kwam weer snel uit de coulis
sen tevoorschijn en verhinderde dat het kabi
net Fransen van de Putte een nieuwe 'cul
tuurwet' voor Indië kon invoeren. Krap hon
derd dagen na het aantreden gooide de
Zeeuwse premier de handdoek in de ring.
Volkert van der Graaf
Historicus Consten heeft inmiddels ervaring
met eigenzinnige Zeeuwen.
Niet alleen met Fransen van de Putte. Als
docent in de penitentiaire inrichting van
Scheveningen gaf hij les aan de uit Middel
burg afkomstige Volkert van der Graaf, die
veroordeeld is voor de moord op Pim For-
tuyn.
Op donderdag 19 december presenteert hij
zijn boek aan oud-premier Jan Peter Balke
nende. Inderdaad, ook een Zeeuw.
Zeeuwse schrijvers
In september 2018 stapt Caspar
Janssen (geb. 1962) Zeeland
binnen, via de Brouwersdam.
De wandelaar nadert lang
zaam en krijgt geleidelijk het 'del
tagevoel', wandelend door Voor
nes Duin, de Kwade Hoek, het
zandwallenlandschap bij Oud
dorp.
In mei 2017 was hij zijn 'voet
tocht door de landschappen van
Nederland' in het Vondelpark be
gonnen. In november 2018 sloot
hij in een ander Amsterdams park
zijn avontuur af. We volgen hem
in Caspar loopt (344 pag./ 22,99
euro/ Uitgeverij Atlas Contact),
een boek waarin heel ons land
wordt verkend. Alleen was hij niet
op de Waddeneilanden en had hij
in een paar provincies graag meer
voetstappen gezet. Bijvoorbeeld in
Zeeland dat hij goed kent: 'door
een speling van het lot zijn
mijn broer en mijn ouders er te
rechtgekomen.'
Het maakt weinig uit, want de
verhalen lijken in alle twaalf pro
vincies verdacht veel op elkaar.
Het typisch Nederlandse land
schap kwijnt overal weg. En nee,
hier spreekt geen eenmansactie-
groep maar een onafhankelijke
waarnemer, die niet alleen vlot
loopt maar ook vlot schrijft. De
schuldige is 'de
succesvolste dier
soort op aarde',
met zijn zucht tot
uitbreiding. Wel
heel tomeloos in
ons land, 'Neder
land kleurt don
kerrood op alle
kaarten van de
wereld: stikstof, fosfaat, fijnstof,
glyfosaat, noem maar op'. Alle pro
blemen rondom landbouw begin
nen, weten de deskundigen, 'als je
de opbrengsten kunstmatig gaat
verhogen'.
Een actueel boek dus, maar tege
lijk vol nostalgie naar sloten, hout
wallen, bloemrijke weilanden en
bomensingels. En steeds weer met
sprankjes hoop. We kunnen nog
kiezen, tussen velden die zonder
reden onkruidvrij zijn gemaakt
en akkers die gevrijwaard zijn van
chemie. Met wat goede wil en ge
zond verstand kan de schade mis
schien worden hersteld, ontdekt
de wandelende schrijver.
Ook in het Zeeuwse, waar hij
ziet hoe op Schouwen de plant
kundigen, tot hun knieën in
de modder, zoeken naar de zeld
zame gesteelde zoutmelde. Voor
hij via de Brabantse Wal Zeeland
verlaat, bekijkt hij de Prunjepol-
der, bezoekt Zierikzee, vaart
naar Breskens, en ontdekt ergens
tussen Veere en Middelburg 'bijna
het Zeeuwse landschap van wel
eer'. Bijna, want behalve de Lange
Jan is er ook uitzicht op het oranje
dak van een nieuwe megastal.
maandag 9 december 2019
GO
Wekelijkse rubriek met boeken over Zeeland
en boeken van Zeeuwse schrijvers
Deze Zeeuw was vergeten
Jan van Damme
Isaac Fransen van de Putte op zijn landgoed Scharweyde in Zeist. foto archief storm de grave-
VANREENEN
- Paul Consten, historicus
Paul Consten:
I.D. Fransen
van de Putte
(1822-1902).
Het leven van
een selfmade
politicus
- Uitgeverij
Vantilt, hard
cover, 416 pa
gina's, 29,50
euro.
I .D. Fransen van de Putte
;!|[i822-ioo2^ietleuen
'van
Mario Molegraaf
