Verslaggever Richard Hoving schrijft biografie over beruchte
20
Josef Kotalla was een van de beruchtste Duitsers
die in de Tweede Wereldoorlog rondliepen in het
bezette Nederland. Journalist van deze krant en
historicus Richard Hoving promoveert op de 'beul van
Amersfoort', een van de Drie van Breda.
Hij staat op
de hoogste
sport van
de gewelds-
ladder
verzamelaar te zijn, die de stuk
ken op een veiling had gekocht.
De verzamelaar wilde het materi
aal doorverkopen omdat hij geld
nodig had voor de aankoop van
een wapen uit de napoleontische
tijd, zijn tweede verzamelhobby.
De aanbieding op Marktplaats
was geen omvangrijke archief
schat, maar bevatte wel uniek per
soonlijk materiaal. Tussen de
stukken zat een schoolschriftje
met aantekeningen van Kotalla
uit de tijd dat hij zijn opleiding bij
de SS doorliep. Voor ongeveer 100
euro wisselden de papieren van
eigenaar. Terug in mijn auto op de
parkeerplaats begon ik onmiddel
lijk te bladeren. In het ruitjes
schrift had Kotalla nauwgezet de
kenmerken van de wapens geno
teerd waarmee hij tijdens zijn op
leiding kennismaakte. Het eerste
wat hij beschreef, was das Gewehr
98, het standaardwapen voor
Duitse militaire eenheden. Op ze
ven dichtbeschreven pagina's
vatte hij de zeven hoofdonderde
len van het Gewehr 98 samen. Ko
talla moet gehecht zijn geweest
aan het schriftje. Hij bewaarde het
zorgvuldig tijdens de oorlogsja
ren.
Het geluk liet mij tijdens mijn
onderzoek niet in de steek. In het
Katholiek Documentatie Cen
trum in Nijmegen vond ik het
door mij spoorloos gewaande per
soonlijke archief van Kotalla. Het
waren mappen vol afschriften van
brieven aan familie, advocaten en
overheidsinstanties. Het bevatte
ook de wandkalenders die hij
door de jaren heen in zijn cel had
hangen. Op de kalenders stonden
de verjaardag van zijn moeder, de
sterfdag van zijn vader en de na
men van incidentele bezoekers.
Maar er waren niet alleen pa
pieren archieven die mij het ver-
haal van Kotalla's leven vertelden.
In het archief van het Nederlands
Instituut voor Beeld en Geluid in
Hilversum bleken audiofragmen-
ten terecht te zijn gekomen van
het naoorlogse proces tegen zeven
beulen van Kamp Amersfoort,
waaronder de verdedigingsrede
van Kotalla. Een uniek geluids
fragment waarin hij twintig mi
nuten lang op afgemeten toon
zijn onschuld bepleit en zichzelf
'slechts een atoom in de Duitse
oorlogsmachine' noemt. Als ik het
fragment voor de eerste keer be
luister, krijg ik kippenvel. Zo
klinkt zijn stem dus.
Kogel
Hoewel Kotalla in december 1948
ter dood wordt veroordeeld, krijgt
hij drie jaar later gratie van konin
gin Juliana. Twee psychiaters die
hem onderzoeken, komen tot de
conclusie dat hij tijdens zijn mis
daden door een hersenbeschadi
ging uit zijn jeugd verminderd
toerekeningsvatbaar is. Gered van
de kogel volgt voor Kotalla een le
ven achter de tralies, dat nog
28 jaar duurt. Samen met twee an
dere veroordeelde landgenoten,
Franz Fischer en Ferdinand aus
der Fünten, behoort hij tot de
laatste Duitse oorlogsmisdadigers
die in Nederland vastzitten: De
drie van Breda.
Kotalla weet in gevangenschap
geregeld de aandacht op zich te
vestigen. Hij haalt de kranten en
het journaal doordat hij in de
Kamp Amersfoort,
nieuwjaarsdag 1945.
Op de besneeuwde
bevroren appelplaats
staan in de vroege
ochtend ongeveer duizend man
nen opgesteld. Voor hen staat een
kleine Duitser in een veldgrijs
uniform, de pet met doodskop
embleem van de SS diep over zijn
bruine ogen getrokken. Het is
plaatsvervangend kampcomman
dant Josef Kotalla. Hij vloekt en
tiert. Hij beveelt de mannen te
gaan liggen en weer op te staan.
Na verloop van tijd laat hij de ge
vangenen kniebuigingen maken
en heen en weer kikkeren. Voor
dat hij ze nog een paar uur laat
staan in de vrieskou, moeten ze
op hun knieën en ellebogen de
bevroren appelplaats oversteken.
En weer terug. Een regen aan
knuppelslagen en trappen met
gespijkerde laarzen daalt op de
weerloze troep neer. De sneeuw
kleurt rood. Meerdere gevange
nen raken bewusteloos.
Het gewelddadige optreden van
Kotalla op 1 januari 1945 is geen
uitzondering. De SS'er van 1,62
meter staat op de hoogste sport
van de geweldsladder in het
Duitse doorgangskamp in de bos
sen ten zuiden van Amersfoort,
waar tussen 1941 en 1945 meer
dan 35.000 Nederlanders onder
erbarmelijke omstandigheden ge-
vangenzitten. Kotalla wordt na de
bevrijding opgepakt. De voorma
lige verzetskrant Het Parool noemt
hem een 'mensch-duivel'.
Mijn onderzoek naar deze oor
logsmisdadiger begon jaren gele
den met een foto, die kort na zijn
arrestatie werd gemaakt. Op de
foto, die ik aantrof in het Natio
naal Archief in Den Haag, zit Ko-
talla in zijn cel op de rand van zijn
bed. Zijn handen heeft hij gevou
wen. De blik in zijn ogen is leeg.
In de hoek van zijn cel is de ton te
zien waarop hij zijn behoefte kan
doen. Het beeld van de wrede
SS'er ontdaan van al zijn vroegere
macht liet mij niet meer los. Ik be
sloot mij te gaan verdiepen in zijn
leven met als belangrijkste vraag:
hoe kon Josef Kotalla uitgroeien
tot de beul van Amersfoort, die op
grote schaal gevangenen mishan
delde en vermoordde?
Marktplaats
Elke biograaf droomt ervan uniek
materiaal te vinden dat een nieuw
of ander licht werpt op zijn
hoofdpersoon. Mijn biografen-
droom leek al vroeg in mijn on
derzoek uit te komen toen ik een
tip kreeg dat op verkoopsite
Marktplaats.nl 'persoonlijke pa
pieren' van Kotalla te koop wer
den aangeboden. Een afspraak
was gauw gemaakt. De aanbieder
bleek een Nieuwegeinse oorlogs-
ZATERDAG 26 OKTOBER 2019 GO
Zoektocht naar
een Duitse beul
Beeld uit Kamp
Amersfoort in de
oorlog. De foto is
niet gedateerd.
FOTO ARCHIEF EEMLAND
Rechts: de
voormalige kamp
bewakers Kotalla
(l) en Oberle in
1945 als gevange
nen in Kamp
Amersfoort.
FOTO ANP
Kotalla eenzaam
in de cel. Voor Richard
Hoving het startpunt
van zijn biografie.
FOTO BEELDBANKWO2/NIOD
