Zogezien
Is Etty Hillesum Zeeuws
genoeg voor een museum?
Etty Hillesum is een grote naam in Middelburg. Nu
staat haar geboortehuis aan het Molenwater te koop.
Lotte Bergen, de nieuwe directeur van het Etty
Hillesum Onderzoekscentrum in de Zeeuwse
hoofdstad, wil er graag een museum in vestigen.
Het plan om van
het geboortehuis
van Etty Hillesum
een museaal en
educatief centrum
te maken klinkt
zonder meer
sympathiek
11
nauwd - bang - geweest. Er kwamen
vliegende bommen over, Vi's, je luis
terde altijd of de motor toch niet
stopte. In de aanloop naar Operatie
Market Garden, de luchtlanding bij
Arnhem, vlogen er heel veel gealli
eerde vliegtuigen met gliders. Soms
ging het mis en stortte er een neer op
Schouwen. Dat was allemaal beang
stigend. Later was ik zo blij dat mijn
eigen meisjes, mijn dochters, niet
benauwd hoefden te wezen. Ik heb
in de oorlog en ook bij de Ramp in
1953 meegemaakt dat je leven zomaar
van het een op het andere moment
totaal kan veranderen. Dat is ingrij
pend. En beangstigend."
Haar tiende verjaardag in de win
ter van 1945, die herinnert ze zich. Ze
mocht voor die speciale gelegenheid
een feestje geven. 'Meisjes uut'ouwe'
heette dat. Voor de gelegenheid had
haar moeder op de zwarte markt een
kilo suiker gekocht voor het niet ge
ringe bedrag van 25 gulden. ,,Wat ze
ermee heeft gedaan, weet ik niet
meer. Wel dat de meisjes om zes uur
naar huis moesten. Als het donker
was, mochten we niet meer op straat.
De luiken moesten dicht, er mocht
geen licht naar buiten schijnen."
Evacuatie
In 1944 werden grote delen van
Schouwen-Duiveland onder water
gezet. Opoe van moederskant had
een groentewinkel en kwekerij in
Zierikzee. Zij week uit naar Rotter
dam. De andere oma had een manu
facturenwinkel in diezelfde stad. Zij
zocht haar toevlucht bij ons. In mijn
herinnering was de evacuatie min
der haastig en chaotisch dan in 1953.
Tijdens de bezetting kregen de men
sen tijd om hun evacuatieadres zelf
te regelen. Velen vonden onderdak
buiten het eiland. Maar opoe kwam
dus bij ons. Ze is die winter ook hier
overleden."
Het was de tijd dat vele dorpelingen
voor de melk één of meer geiten hiel
den. ,,De geit werd de armeluiskoe
genoemd. Wij hadden er drie die
werden ondergebracht in een oud
koetshuis in de tuin. Overdag bracht
ik ze naar het grasveld op de Ring,
daar werden ze met een pin vastge
zet. Vader heeft nog wel eens meege
daan aan een geitenkeuring. Hij won
de derde prijs. Die bestond uit vijf
vooroorlogse wasknijpers. Honger
hadden we niet. We hielden ook kip
pen en konijnen. De Duitsers in het
Wapen van Zeeland kregen hun jam
in vaten aangeleverd. Daar bleef al
tijd veel in achter. Wij haalden dat er
met een lepel uit. Natuurlijk werd er
wel zuinig aan gedaan. Toen opoe
was overleden, heb ik haar schoenen
afgedragen, ik had een grote maat.
Het was behelpen, iedereen moest
inschikken."
Leni bladert in haar album vol fo
to's en brieven. Voor latere genera
ties, zegt ze. Van de daadwerkelijke
bevrijding op 5 mei 1945 heeft ze
geen beelden. ,,Het was vrede, dat
kregen we gewoon te horen."
PASPOORT
Het geboortehuis van Etty
Hillesum in Middelburg
staat te koop. Achter die zin
mag een uitroepteken worden ge
plaatst. Het gaat immers om het
huis van Etty Hillesum (1914
1943), de jonge vrouw die tijdens
de Tweede Wereldoorlog in door
gangskamp Westerbork werkte,
mensen hielp en uiteindelijk zelf
in Auschwitz werd vermoord.
Haar nagelaten oorlogsdagboeken
en -brieven maakten haar wereld
beroemd.
Een uitroepteken dus, zeker als
het aan Lotte Bergen ligt. Zij is his
torica en volgt per 1 oktober Klaas
A.D. Smelik op als directeur van
het Etty Hillesum Onderzoeks
centrum (EHOC) in Middelburg.
Volgend jaar hoopt ze te promove
ren op een studie over de be
roemde dagboekschrijfster. In het
Nieuw Israëlietisch Weekblad van
deze week schrijft ze een gastco
lumn waarin ze aangeeft dat ze
met hulp van 'begunstigers' de
woning wel wil aankopen.
Het huis staat aan het Molenwa
ter, nummer 77. Een ruim pand,
waarin nu een tandartspraktijk is
gevestigd. Het staat voor 485.000
euro te koop.
Etty Hillesum werd er op 15 ja
nuari 1914 geboren in een Neder
lands-joodse familie. Haar vader
Louis - Levi - was leraar klassieke
talen. Vier maanden na haar ge
boorte verhuisde het gezin naar
Hilversum. Etty zag haar geboorte
stad nooit meer terug. In 1924
werd haar vader rector van het Ste
delijk Gymnasium in Deventer.
De familie liet zich in 1937 uit
schrijven als lid van de joodse ge
meente.
Dochter Etty werd wereldbe
roemd door haar dagboek, dat zij
vanaf 9 maart 1941 bijhield tot ze
in 1943 naar het concentratiekamp
Auschwitz werd gedeporteerd.
Daar werd ze waarschijnlijk eind
november vermoord. In haar dag
boeken en ook in brieven vertelt ze
over haar persoonlijke leven en de
holocaust. Een selectie van de ego
documenten werd in 1981 uitgege
ven onder de titel Het verstoorde le
ven.
Het plan om van het geboorte
huis van Etty Hillesum een muse
aal en educatief centrum te maken
klinkt zonder meer sympathiek.
Maar - is een niet te ontwijken
vraag - ligt het ook voor de hand
om juist in Middelburg een mu
seum en documentatiecentrum
op te tuigen? Het momenteel in
de Zeeuwse hoofdstad gevestigde
Etty Hillesum Onderzoekscen
trum werd in 2006 opgericht aan
de Universiteit van Gent. In 2015
verhuisde het EHOC naar het
Zeeuws Archief in Middelburg.
Nu zou het naar het geboortehuis
verplaatst kunnen worden. Maar
is dat logisch? Er bestaat immers al
een Etty Hillesum Centrum in
Deventer. Dat centrum vernieuwt
momenteel tot 'Laboratorium
voor de samenleving', laat de web
site weten. Iedereen wordt uitge
nodigd die transformatie mee te
helpen bekostigen.
Er is maar één geboortehuis,
zegt Lotte Bergen. En dat staat in
Middelburg. Dat Etty Hillesum er
slechts vier maanden heeft ge
woond, telt in dat verband volgens
haar niet of minder. Ze heeft nog
een argument, weliswaar niet zo
zwaar, maar toch: Middelburg
heeft maar één echt museum, er is
dus ruimte voor een 'museaal
huis' waar de herinnering aan Etty
Hillesum levend wordt gehouden.
Bovendien - verwijst ze naar een
PZC-publiekspoll in 2017 - werd
Etty Hillesum gekozen tot 'Groot
ste Middelburger aller tijden'.
Het zijn duidelijk argumenten
van een voorstander van de aan
koop van het geboortehuis. Zijn er
tegenargumenten? Deventer werd
al genoemd. Kan Middelburg meer
bieden? En ook: is voor zo'n 'lichte'
Zeeuwse als Etty Hillesum een
plaquette op de gevel van het ge
boortehuis niet voldoende? Wie
een groot publiek buiten, maar
ook in Zeeland wil bereiken, zal
zo'n vraag - hoe triviaal die ook
lijkt - moeten beantwoorden. Pas
dan kan het huis een echt maat
schappelijke rol gaan vervullen.
PC ZATERDAG 21 SEPTEMBER 2019
Leni Schaleven en haar
broertje Rien bij de
kerk in Renesse. Op de
achtergrond is de wal
van de loopgraaf zicht
baar. FOTO'S PRIVÉCOLLECTIE EN
MARIEKE MANDEMAKER
Helena Anna Schale
ven, roepnaam Leni,
werd 28 januari 1935
geboren in Renesse.
Ze had een jongere
broer, Rien.
Ze deed in het
Rampjaar 1953 eind
examen HBS-A in
Helmond, op de
school van een rec
tor die in Renesse
op vakantie kwam en
daar een deel van
hun huis huurde.
Haar school in Zie-
rikzee was wegens
de Ramp gesloten.
Ze behaalde haar
hoofdakte lager on
derwijs op de Rijks
kweekschool in Mid
delburg. Ze gaf les in
Zierikzee, daarna in
Noordwelle. Tot haar
eerste kind werd ge
boren in 1962 bleef
ze werken. Daarna
was ze vaak inval
kracht en gaf ze
handwerkles. Tijdens
haar lesbaan haalde
ze de LO-akte En
gels. Zo gaf ze twin
tig jaar lang Engelse
les aan huis in de tijd
voor de Moeder
mavo.
In 1960 trouwde ze
met Henk Blom uit
Nijmegen. Hij was als
onderwijzer in Re-
nesse terechtgeko
men. Ze kregen drie
dochters: Irene, Ellen
en Agnes. Ze hebben
twee kleindochters:
Larissa en Karlijn.
JAN VAN DAMME
Etty Hillesum is in 2017 verko
zen tot 'Grootste Middelburger
aller tijden'.
