Unieke opknapbeurt voor
Na jaren voorbereiding begint het Rijkmuseum
maandag met de restauratie van De Nachtwacht.
De grondige opknapbeurt van Rembandts
meesterwerk wordt monnikenwerk met de
modernste technologie.
Met deze technieken kunnen
we inzoomen tot op het niveau
van een pigmentkorrel
de straling komt energie vrij die
door de detector wordt gemeten.
Zo kan bepaald worden van welk
element energie vrijkomt en dus
ook welk pigment gebruikt is.
Lood wijst meestal op wit pig
ment, koper op groen of blauw.
Dat is een verschil met een ge
wone röntgenfoto. Daarop zijn
slechts de contrasten tussen zware
en lichte elementen te zien, waar
mee alleen de aanwezigheid van
bijvoorbeeld loodwit als pigment
kon worden aangetoond.
De Macro-XRF maakt de chemi
sche elementen van veel meer pig
menten zichtbaar. Zo krijgen de
onderzoekers inzicht in hoe Rem
brandt een compositie maakte en
welke veranderingen hij daarin
aanbracht, maar ook in zijn schil
dertechniek en de combinatie van
pigmenten. Het museum komt
zich dichter bij het verhaal van het
kunstwerk en bij de kunstenaar.
Bijzonder
Bij de recente restauratie van Mar
ten Oopjen, het beroemde twee
luik van Rembrandt, leverde deze
technologie bijzondere ontdek
kingen op. Te zien was dat de
schilder op beide portretten aan
vankelijk op de achtergrond een
ronde poort had geschilderd. Die
heeft hij afgedekt met gordijnen.
Met andere scantechnologieën
worden pigmenten geïdentifi
ceerd. Van sommige details, zoals
het wit uitgeslagen hondje of een
gezicht, worden scans in
De restauratie van
De Nachtwacht is als
een operatie in het
ziekenhuis. Eerst
wordt de 'patiënt'
met geavanceerde technologieën
uitgebreid gescand. Als na het
onderzoek de diagnose gesteld is,
wordt een behandelplan gemaakt
en kan de operatie beginnen.
De wereldberoemde schutters-
compagnie van kapitein Frans
Banninck Cocq en luitenant Wil
lem van Ruytenburgh is natuurlijk
niet 'ziek'. ,,Maar ze kampt wel
met verouderingsverschijnselen'',
zegt Petria Noble, hoofd restaura
tieatelier schilderijen bij het Rijks
museum.
Sinds Rembrandt van Rijn zijn
meesterwerk in 1642 voltooide,
heeft het veel te verduren gehad.
De Nachtwacht is drie keer door
bezoekers beschadigd: één keer
met zoutzuur (1990), twee keer
met een mes (1911 en 1975). Het is
in bijna vier eeuwen tijd minstens
25 keer behandeld.
De verf waarmee de beschadi
gingen bij de laatste grote restau
ratie, bijna 45 jaar geleden, zijn bij
gewerkt (retouches), is verkleurd.
Daarnaast is het vernis vergeeld en
aan de oppervlakte van het doek is
soms een witte waas zichtbaar, zo
als bij het hondje rechtsonder.
Noble: ,,Ook op het zwarte pak
van Banninck Cocq zit kleinscha
lig verfverlies. Dit komt door een
eerdere schoonmaak. We weten
nog te weinig over de behandelin
gen in het verleden, bijvoorbeeld
welke vernissen in de 17de en 18de
eeuw zijn gebruikt.''
Deze 26ste behandeling wordt
in alle opzichten een unieke. Die
gebeurt niet achter de schermen
in het restauratieatelier, maar in
een grote glazen vitrine in de
Nachtwachtzaal. Het publiek kan
op zeven meter afstand of via in
ternet live meekijken. Noble:
,,Mensen hebben bij een restaura
tie het ouderwetse idee dat we al
leen met een penseel een schilde
rij opknappen, maar het is een
complex proces.''
Scantechnieken
Bij Operatie Nachtwacht wordt een
scala aan moderne technologieën
toegepast. Met verschillende scan
technieken, hogeresolutiefotogra-
fie en geavanceerde computerana
lyses wordt het schilderij in alle
lagen - van vernis tot doek - in
beeld gebracht.
De Nachtwacht (3,79 bij 4,53 me
ter) wordt uit de lijst gehaald en
op een beweegbare ezel in het
'glazen huis' gezet. Daaromheen
wordt apparatuur op een hefpla
teau geplaatst om gedetailleerde
beelden van het schilderij te ma
ken.
Vooraf zijn in de zaal metingen
verricht naar mogelijke trillingen
door lopende bezoekers en verkeer
buiten het museum. ,,Alle appara
ten moeten zo trillingsvrij moge-
lijk zijn'', zegt Noble. ,,Speciaal
voor deze operatie zijn in Zweden
twee hefplateaus ontworpen.''
Eerst worden met ultrahogere-
solutiefotografie ruim 12.000 ver
schillende opnames van het schil
derij gemaakt. Al die 'stukjes'
worden vervolgens aan elkaar ge
monteerd tot één digitaal geheel.
Maandag begint de onderzoeks
fase. Voor het schilderij wordt een
zogenoemde macro-röntgenfluo-
rescentiescanner (Macro-XRF) ge-
plaatst. Het apparaat scant
De Nachtwacht 56 dagen non-stop
millimeter voor millimeter, op 1
centimeter afstand van het doek.
Per dag werkt de scanner 80 bij 60
centimeter af.
De scanner, ontwikkeld door de
TU Delft en Universiteit van Ant
werpen, brengt de samenstelling
van de pigmenten in de verflagen
in beeld. Verf bevat een of meer
dere soorten pigment. De scanner
legt niet alleen de pigmenten aan
de oppervlakte bloot, maar ook
meestal alle lagen daaronder.
De Macro-XRF bestaat uit een
gemotoriseerd frame met daarop
een röntgenbuis en detector. Door
ZATERDAG 6 JULI 2019 GO
Restauratie
Nachtwacht
is óók een
meesterwerk
TONNY VAN DER MEE
Kijk op de site bij
/wetenschap hoe
De Nachtwacht
uitgroeide tot ons
nationale symbool.
Ultrahogeresolutie
scanner brengt de
kleinste barstjes
in beeld
Mobiele röntgenscanner
(MA-XRF) laat details en
kleuren van onderliggende
verflagen zien
Scanner maakt
pigmenten zichtbaar
met infrarood
