ZEELAND GEBOEKT
Als Gifte
in uwe
liefdekoffer
ZEELAND 21
Johan Francke duikt in de kaapvaart. In Al die willen te kaapren varen schrijft hij
over koene zeevaarders, hun bedrijven, hun schepen, hun bemanningen, hun
daden. Leve Le Turcq, leve Jarry.
maandag 6 mei 2019
Schrijven over kapers is één ding.
Varen als een kaper is nog even iets
anders. Johan Francke (1971) uit
Zoutelande doet beide. Hij stu
deerde maritieme geschiedenis
aan de Universiteit Leiden, in 2001 promo
veerde hij op Utiliteyt voor de gemeene saake. De
Zeeuwse commissievaart en haar achterban tij
dens de Negenjarige Oorlog 1688-1697. In de zo
mer, volgend op het jaar dat hij zijn doctorsbul
in ontvangst nam, ging hij voor het eerst als
opstapper aan boord van een groot zeezeil
schip. Sindsdien deed hij dat elk jaar en stak
meerdere keren de Atlantische Oceaan over,
van noord naar zuid en van oost naar west.
Vorig jaar voer hij mee aan boord van de
Oosterschelde, een vijftig meter lange drie
mastschoener. De tocht ging van de Azoren -
een archipel midden in de Atlantische Oceaan
- via het Kanaal naar Scheveningen. Precies de
route die vele zeilschepen van de Republiek in
de zeventiende en achttiende eeuw volgden.
De stroming in het Nauw van Calais vond hij
indrukwekkend: ,,Het getijverschil is daar
enorm. Als er niet genoeg wind is ben je ge
dwongen met de stroom mee te gaan. Hoe
moeilijk moet het geweest zijn om in die om
standigheden een prijs, een in beslag geno
men schip naar een haven te brengen."
Vorige week donderdag presenteerde
Francke zijn nieuwste boek. Weer over com
missie- of kaapvaart, maar nu een eeuw later
dan in zijn proefschrift: Al die willen te kaap'ren
varen. De Nederlandse commissievaart tijdens de
Vierde Engelse Oorlog 1780-1784. De studie is ge
baseerd op zes jaar onderzoek in Nederlandse
en buitenlandse archieven. Anders dan in de
meeste andere maritieme geschiedenisboeken
heeft Francke oog voor de praktijk van het zei
len en het leven aan boord. In het hoofdstuk
De kruistocht vertelt hij hoe de beroemde
Zeeuwse kaper Pierre le Turcq in juni 1782
eerst oefende met zijn nagelnieuwe schip 'de
Zeeuw'. Kapers moesten snel zijn om andere
schepen in te halen of belagers te ontlopen.
Tijdens de proefvaarten bleek 'de Zeeuw' wel
negen of tien knopen te halen. De achterzijde
lag eigenlijk iets te hoog in het water. Pagina
220: ,,Zodra het scheepsvolk op het achterdek
ging staan zeilde het schip een stuk beter
In het journaal schreef Le Turcq: ,,Deden al
ons volck agter uijt comen, waardoor het schip
zeilde als een wijnd."
Schim
De Republiek der Zeven Verenigde Nederlan
den was eind achttiende eeuw niet meer dan
een schim van de grootmacht die het een
eeuw eerder was. Nadat er in de zeventiende
eeuw drie zeeoorlogen met Engeland waren
uitgevochten, volgde er een periode dat beide
naties samen optrokken tegen Frankrijk. Toen
de verstandhouding verslechterde en Enge
land uiteindelijk op 20 december 1780 de Re
publiek de oorlog verklaarde, konden de Hol
landers en Zeeuwen met moeite 37 - vaak ver
ouderde - oorlogsschepen in de vaart brengen.
De Engelsen beschikten over driehonderd
goed uitgeruste schepen. Daarmee moesten ze
ook de vloten van Frankrijk en Spanje van zich
afhouden.
Met een vloot die alleen geschikt was om de
eigen havens te verdedigen, werd de commis
sievaart voor de Republiek tijdens de Vierde
Engelse Oorlog een factor van belang. Schip-
;w/ j --
pers konden met
een van overheids
wege verstrekte
commissiebrief op
kaapvaart gaan. Dat
wil zeggen, dat ze
vijandelijke schepen
en die van collabo
rateurs mochten op
brengen. Op die ma-
LUSTRATA nier leverde de
kaapvaart een bij
drage in de strijd tegen de vijand. Er waren
twee mogelijkheden. Het volledige schip van
de vijand werd in beslag genomen en naar een
haven gebracht. Of er was sprake van rantsoe
nering, waarbij alleen de schipper gevangen
werd genomen. Pas na betaling van een los
geld werd hij weer vrijgelaten.
Meer dan in eerdere oorlogen werden ka
pers helden van het volk. De vanuit Vlissingen
opererende Pierre le Turcq en Nicolaas Jarry
werden in gravures vereeuwigd en ontvingen
van hun reders zilveren sabels met inscripties.
Mogelijk hebben de gravures ervoor gezorgd
hebben dat juist die kapers vandaag de dag
nog bekend zijn. De Zierikzeese kaper Johan
Willem Sextroh wordt zelden genoemd. Hij
maakte naam met het veroveren van de En
gelse pakketboot Dolphyn.
Over het geheel genomen schat Francke de
opbrengst van de Nederlandse kaapvaart in
die periode op basis van 55 rantsoeneringen
en 107 opgebrachte schepen op zo'n 2,4 mil
joen gulden. Dat bedrag is een veelvoud van
wat tot nu toe werd gedacht. ,,Het lijkt heel
wat", zegt de schrijver, ,,maar vergeleken met
eerdere oorlogen bleef de opbrengst ver ach
ter. Bovendien joegen de Engelsen de kapers
op, aan het eind van het tweede oorlogsjaar
waren er zestien kaperschepen buitgemaakt
of verloren gegaan en was zeventig procent
van alle bemanningsleden in de commissie
vaart gevangen genomen." Francke komt met
meer 'nieuws'. Hij ontdekte dat niet Pierre le
Turcq maar de uit Terneuzen afkomstige Nico
laas Jarry met dertig 'prijzen' de succesvolste
kaper was. Ook de poging om in april 1781 een
kaapvaartrederij voor vrouwen op te richten,
is opmerkelijk. De oprichting van 'Heldinnen-
Yver' mislukte, er tekenden te weinig aandeel
houders in.
Onopgemerkt
Zes jaar speuren leverde mooie vondsten op.
Zoals wat we nu een spreadsheet zouden noe
men met de complete export in het jaar 1780
van het Caribische eiland Sint Eustatius naar
de Republiek. De gegevens stonden op een tot
nu toe onopgemerkt stuk papier waarin an
dere brieven waren verpakt. Francke vond ook
het laatste scheepsjournaal en privécorres-
pondentie van Le Turcq. Daarin zat de oudst
bekende levensverzekering in Nederland.
Johan Francke schreef een boeiend en zeer
informatief boek. Het geheel is verrassend
ruim en goed geïllu
streerd. Een aanrader
dus, voor wie eens
lekker zilt wil lezen.
Zeeuwse schrijvers
Het stormde weer eens in
Zeeland en het stormt in
het werk van Adriaan Loos-
jes. Woorden die bulderen als een
orkaan: O nooit gezien tooneel van
onheil en ellend.
In de nacht van 14 op 15 januari
1808 overstroomden polders in
heel Zeeland en er vielen ook
slachtoffers. Een gebeurtenis die
tranen perste uit Hollands oogen,/ En
't Hollandsch hart in mededoogen/
Om Zeelands rampen smelten deedt,
zoals Loosjes het samenvat. Zelf
was hij graag kampioen 'meded-
oogen', dat is het verhaal achter
zijn door hemzelf, later in 1808
uitgegeven treurspel Ewoud van
Lodijke of de ondergang der Zeeuw-
schestadRo-
merswaal.
Deze Druk
wordt geheel
ten voor-
deele van de
door de over
strooming
ongelukkig
gewordenen
uitgegeven,
- - vermeldt
de titelpa
gina. In een inleidend gedicht
wijst hij nog eens naar zijn eigen
voorbeeldige persoon: 't Geringe
voordeel, dat er spruit/ Uit deez'
mijn' arbeid, stort ik uit/ Als gifte in
uwe liefdekoffer.
Nooit opgevoerd
Het toneelstuk is nooit opgevoerd,
de auteur voorzag wat dat betreft
zelf al problemen. En behalve on-
speelbaar is deze literatuur ook
onleesbaar. A. Loosjes, een domi
neeszoon die volgens zijn biografe
Maria Helena de Haan het levens
licht zag op 13 Mei van het jaar 1761
te Hoorn op Texel en die in 1818
overleed, had nu eenmaal voor al
zijn grootse bedoelingen een te
klein talent. Hij gaat in zijn
stuk terug in de tijd, naar het jaar
1555, of om zijn eigen uitleg te le
nen: 'k Aanschouwde 't onheil van
het heden/ Als in den spiegel van 't
verleden,/ Bij d'ondergang van Ro
merswaal.
De hoofdpersoon Ewoud is grijs,
en oud van dagen, maar vroeger
zwierf hij bij woeste winterdagen/
Op Zeelands dijken om. Dat geldt
niet voor Loosjes. Verbeelding
voerde me op haar vleugelen, is zijn
excuus om in zijn windstille
huis te blijven. Wat de uitgebreid
beschreven Zuidbevelandsche
Beemden steriel maakt. Ook de
roem van Romerswaal ofwel Rei-
merswaal bestaat slechts uit cli
chés: Sieraad der Steden, Welvaart
golft van alle kant. En zo dus vijf
bedrijven lang.
Geen zee ging A. Loosjes te hoog
om te benadrukken: kijk hoe goed
van hart ik ben.
GO
Wekelijkse rubriek met boeken over Zeeland
en boeken van Zeeuwse schrijvers
Kapers waren onze helden
Jan van Damme
t /'tvr-o irye/ntvtx- 'V-art- 314 A-7vlIT JE*
- LJE T U M- C
A_£* door diL f-T~ tWCL
ojr de-rc' 2. J* &X.,
Pierre le Turcq verovert begin 1782 l'Amitié Royal, een Franse
r Oost-lndiëvaarder die door de Engelsen in beslag was genomen.
BEELD COLLECTIE RIJKSMUSEUM AMSTERDAM
Pierre le Turcq.
BEELD COLLECTIE ZELANDIA IL-
MJohan
Francke.
FOTO PRIVÉCOL-
LECTIE JOHAN
FRANCKE
Cover van
het boek Al
die willen te
kaap'ren
varen.
Johan Francke: Al
die willen te
kaap'ren varen. De
Nederlandse com
missievaart tijdens
de Vierde Engelse
Oorlog 1780-1784 -
Uitgeverij Walburg
Pers, hardcover, 480
pagina's, 49,95 euro.
EWOTTD vak I.ODIJKK
03f]>ï,»GAS G
IIO MEK SWiAI.
JWlVlrijvtaj A,, p-Ji,
Mario Molegraaf
