Ondaatjes duistere
wereld maakt indruk
RECENSIES
Ik begin en dan blijkt er steeds meer in te
zitten. Maar ik denk nooit: ik schrijf een
boek van zeshonderd pagina's."
Twijfel
Gaandeweg voltrekt zich het informatie
bombardement op Brokken. „Het is tege
lijkertijd je grote angst en je hoop dat je
iets ontdekt waardoor alles verandert.
Dat je het hele boek in je hoofd hebt en
alles anders moet. Bij De vergelding is me
dat drie keer overkomen."
Dat heeft effect gehad bij het schrijven
van latere boeken. „Ik schoffel de twijfel
niet meer onder. Dat geldt ook voor De
rechtvaardigen. Ik weet bijvoorbeeld niet
in hoeverre Jan Zwartendijk samen met
Frits Philips, eenmaal weer terug in
Nederland, een evacuatieplan voor de
Joodse werknemers heeft gemaakt. De
hele signatuur van dat plan, daarvan denk
ik: dat is Jan Zwartendijk geweest. Maar
daar is geen enkel document over, ik kan
dat niet hardmaken. Dat schrijf ik ook op.
Alles wijst in die richting, maar zeker is
het niet. Die twijfel, de onzekerheid, ook
die vraag durven stellen en de lezer
daarin meenemen, dat is nieuw."
Transsiberië Express
De wereld is ook niet te klein in de boe
ken van Brokken. Hij reist naar waar hij
wezen moet, ook als hij nog niet weet
waarheen het verhaal hem voert. In 1983
hoort hij tijdens een reis met de Trans
siberië Express over de daden van de
Nederlandse consul. Die informatie zakt
weg tot hij enkele decennia later in Litou
wen een professor hoort vertellen over
die Nederlander die zoveel Joden redde.
„In eerste instantie dacht ik bij De
rechtvaardigen aan een boek over Jan
Zwartendijk. Toen bleken er nog twee
kinderen te leven, Rob (79) en Edith (91);
zij vertelden het verhaal van hun vader.
Ik ben met hen naar Litouwen gegaan.
Toen ik het verhaal over hun vader
hoorde, dacht ik: wat is er met die men
sen gebeurd? Ik wilde dus niet alleen het
verhaal van de redders vertellen, maar
ook dat van de geredden." Ik heb abso
luut niet voorzien dat me dat in Japan en
Shanghai zou brengen. Daar heb ik on
derzocht hoe ze daar aankwamen, heb
ben geleefd en weer vertrokken."
Goed en kwaad
In de meeste van zijn boeken gaat het in
de kern om hetzelfde. Brokken: „Het
diepmenselijke verhaal. Mensen moeten
allemaal keuzes maken. In goede tijden
zijn die keuzes makkelijk, maar als het er
om spant, is het anders. Welke keuzes
maak je dan en hoe maak je ze? Wat geeft
de doorslag? Ik merk dat de lezers daar erg
mee bezig zijn."
Het lijkt erop dat Brokken het kwaad
zo vaak onderzoekt dat hij het goede als
een zeldzaam verschijnsel is gaan zien.
„Bij het kwaad zijn er vaak excuses. Ik
merk het vaak bij collaborateurs. Waarom
deden die wat ze deden? Vaak liepen ze
met enorme frustraties rond, hadden te
genslagen gehad, geloofden niet meer in
de toekomst. En dan is er ineens een stro
halm waaraan ze zich kunnen vastgrij
pen. Het goede is vaak moeilijker te ver
klaren. Het goede gaat gepaard met
onbaatzuchtigheid. En waar komt die
vandaan?
Daarom was De rechtvaardigen mis
schien wel het allermoeilijkste wat ik
heb geschreven. Want heel veel mensen
hebben Jan Zwartendijk geholpen. Ze
hebben precies het juiste gedaan op het
goede moment. Van die hele reddings
actie is het opmerkelijk dat het zo vroeg
in de oorlog is gebeurd. Het is heel moei
lijk te achterhalen waardoor Zwartendijk
de gevaren al zo vroeg heeft gezien. Want
er kwam een verschrikkelijk drama aan,
de Holocaust. Hoe komt het dat hij dat al
zo vroeg zag? Daar heb ik ongelooflijk
naar gezocht." II
Londen 1945: tieners Ra
chel en Nathaniel worden
door hun ouders achter
gelaten, onder de hoede van een vage
huisvriend. Vader vertrekt voor werk
naar Singapore, moeder Rose zal hem
achterna gaan - of niet? Als volwassene
ontrafelt Nathaniel de gebeurtenissen, op
zijn werk bij de Britse geheime dienst.
Michael Ondaatje, wereldberoemd om
zijn verfilmde bestseller De Engelse pa
tiënt, schreef met Blindganger (Nieuw
Amsterdam, €20) opnieuw een roman die
draait rond een raadsel, in de nasleep van
de Tweede Wereldoorlog - de Engelse
titel luidt dan ook Warlight, het zwakke
licht waarmee mensen tijdens een ver
duistering hun weg zoeken. Een 'blind
ganger' is een explosief dat niet op het
bedoelde moment is afgegaan; een slim
alternatief dat de vertalers hebben be
dacht. Rose wordt jaren later afgerekend
op haar daden tijdens de oorlog, haar kin
deren worden erdoor getekend.
Sommige zaken blijven een heel leven
spelen; dat gegeven spreekt sterk uit het
werk van Ondaatje. Zijn debuut In de
familie, over zijn jeugd in het koloniale
Ceylon, geeft een zonnig maar ook me
lancholiek beeld van een verloren cul
tuur. In Blindganger heeft dat voortleven
betrekking op zwartere thematiek:
kwaad verjaart niet en wat kinderen
meemaken bepaalt hun leven. Dat wordt
psychologisch amper uitgediept; Rose,
Rachel en Nathaniel zijn het product van
hun geschiedenis en veel verder komen
we niet, maar die geschiedenis wordt wel
met verve opgediend. Het bonte gezel
schap van 'babysitters', de geliefde met
wie Nathaniel intieme nachtjes door
brengt in te koop staande huizen, de ho
telkeuken waar hij werkt en de straatten
tjes waar de kinderen 's avonds laat eten,
de waterwegen in en rond Londen die
Nathaniel bevaart als bezorger van dubi
euze waar: het is een duistere, onzekere,
'vloeibare' wereld die stevig indruk
maakt. En de vonk tederheid die hier en
daar opflakkert brengt hem nog dichter
bij de lezer. EstherWils
De wereld als speelveld
De rechtvaardigen bracht Jan Brokken naar
onder meer Litouwen, Japan en Shanghai.
ROMAN
MICHAELONDAATJE,
BLINDGANGER
BLINDGANGER
441 zaterdag 6 oktober 2018
WG
