'De tijdgeest is van grote
invloed op onze perceptie van
de geschiedenis. In het geval
van de Tweede Wereldoorlog
verandert die bijkans per
generatie' Historicus Bas Kromhout
7
derlandse volk zich en masse tegen de vijand
keerde, op een kleine groep collaborateurs na.
Inderdaad, Nederland viel niet voor Hitiers natio-
naalsocialisme. Maar de meeste Nederlanders
wachtten af, sloten compromissen, haalden voor
deeltjes. Dat is bepaald iets anders dan je 'schrap
zetten' tegen de bezetter."
Kromhout wil maar zeggen: de tijdgeest is van
grote invloed op onze perceptie van de geschiede
nis. In het geval van het nationale verzet tijdens de
Tweede Wereldoorlog verandert die bijkans per
generatie.
Zelf kreeg hij op school wat hij noemt het
'humanistische verhaal' onderwezen. Kromhout:
„Dat was behoorlijk activistisch. Het onderwijs
was erop gericht parallellen te trekken tussen
verleden en heden door te wijzen op hedendaagse
vormen van racisme, onderdrukking en fascisme.
„Zaken als de Zuid-Afrikaanse apartheid, de
rechtse dictaturen in Latijns-Amerika en de door
racistische motieven ingegeven moord op de 15-
jarige Amsterdammer Kerwin Duinmeijer in 1983
waren aanleiding voor de vraag: 'wat zou jij doen?'
Het was allemaal heel mobiliserend."
Het waren de jaren 80, zegt Kromhout, waarin
de overheid educatie over de oorlog, het verzet en
de Holocaust stimuleerde. „Om de jonge generatie
tot goede burgers te smeden in een democratische,
pluralistische samenleving."
Bovendien groeide de pu
blieke belangstelling voor de
Tweede Wereldoorlog in de
jaren 80 'enorm'. Kromhout:
„Het regende boeken en op
vallend veel speelfilms zagen
het licht. Het meisje met het
rode haar bijvoorbeeld, over
de verzetsheldin Hannie
Schaft en De aanslag naar het
boek van Harry Mulisch."
Tot in de jaren 90 bleef het
onderwijs in ons land gericht
op het tolereren van minder
heden in het kader van onze
multiculturele samenleving.
„Maar met de komst van Pim
Fortuyn werd dat een minder
populair thema." Tegenwoor
dig, zegt Kromhout, wordt er
meer gekeken naar de sociale
cohesie. Zo worden mensen
met een migratieachtergrond
nadrukkelijk bij het Neder
landse oorlogsverhaal betrok
ken. „Al pakt dat soms ver
keerd uit. De onthulling van
het standbeeld in Amsterdam
van de Surinaamse verzets
man Anton de Kom had iets
dubbels omdat hij voor de
meeste Surinaamse Neder
landers een held is die zich
juist tegen de Nederlandse kolonisering van zijn
land verzette. Terwijl de overheid hem een plek in
onze vaderlandse geschiedenis wilde geven. Wat
ook al niet meehielp was de manier waarop de
immer als een heer geklede De Kom was uitge
beeld: met ontbloot bovenlijf, wat herinneringen
opriep aan het slavernijverleden van Suriname."
Tegenwoordig worden de verzetsstrijders van
toen, meent Kromhout, gezien als verdedigers van
waarden die wij belangrijk achten. Democratie,
mensenrechten, goed burgerschap. Tegelijk
bemerkt de historicus 'een zekere polarisering'
rond het woord verzet, waarbij hij constateert dat
menigeen het begrip claimt. „Er zijn mensen die
in de opkomst van de PW en Forum voor Demo
cratie de terugkeer van het fascisme zien. De
meest extreme en tegelijk meest marginale onder
hen zijn de 'Antifa's', de Anti-Fascistische Aktie."
Een naam die verwijst naar het verzet in de jaren
30 en 40, geïnitieerd door communisten om het
linkse verzet tegen de nazi's te organiseren.
„Tegelijk zetten ook Geert Wilders en Thierry
Baudet 'verzet' op hun agenda. Wilders roept op
tot verzet tegen de vestiging van asielzoekers
centra in gemeenten. PW'er Fleur Agema citeert
op Twitter een fragment van het gedicht van ver
zetsman en auteur Henk van Randwijk: 'Een volk
dat voor tirannen zwicht, zal meer dan lijf en goed
verliezen, dan dooft het licht' - waarbij tirannen is
vervangen door korannen. Baudet wakkert verzet
aan tegen wat hij noemt het 'Europese project',
dat hij min of meer op één lijn stelt met het nazi
gedachtegoed over Europa. Verzetsmensen, vindt
hij, waren nationalisten die streden voor nationale
soevereiniteit."
Nationale identiteit
Bas Kromhout noemt het opvallend dat verzets
lieden deze eeuw weer de status van held genieten
- en dat in een tijd waarin menig vaderlandse held
waaraan een vlek(je) kleeft van zijn sokkel wordt
getrokken. 'Held' als kwalificatie werd decennia
lang door geschiedkundigen zorgvuldig gemeden.
Immers, juist historici moesten de materie met
een neutrale blik beschouwen, een aanpak die
vooral in de jaren 90 school maakte. En die bij het
zwart-witdenken over goed en fout in de oorlog
steeds vaker vraagtekens zette.
Het was tevens de tijd van het begrip 'accom
modatie', om aan te geven dat het grootste deel
van de Nederlanders zich in de oorlogsjaren aan
paste aan wat toen 'de gewijzigde omstandig
heden' heette. Met de naoorlogse fabel dat nage
noeg alle Nederlanders zich openlijk tegen de
vijand hadden gekeerd was toen al afgerekend.
„In 2009 verscheen van schrijfster Jolande Wit
huis Weest manlijk, zijt sterk, een biografie over ver
zetsman Pim Boellaard. Zij stofte het woord 'held'
weer af. „Daarna volgden van andere auteurs bio
grafieën over kardinaal De Jong, Marie Anne Teile
gen en Jacoba van Tongeren, die allen een verzets-
rol in de oorlog speelden. Ook zij werden door
hun biografen dikwijls gezien als helden."
Bas Kromhout vermoedt dat het succes van
zulke verzetsbiografieën te maken heeft met 'de
zucht naar identiteit' en 'de behoefte aan natio
nale en morele ijkpersonen' die de afgelopen jaren
steeds manifester wordt. „Neem het succes van de
musical Soldaat van Oranje, de langstlopende mu
sical uit onze geschiedenis. Zeker in de populaire
cultuur is identiteit belangrijk geworden. Wie zijn
wij als Nederlanders? Wat zijn de ingrediënten die
onze nationale identiteit bepalen?"
Helden - ze mogen dus weer. Bas Kromhout:
„Weinig mensen geloven nog dat alle Nederlan
ders in het verzet zaten. Door individuele verzets
helden op een voetstuk te plaatsen, hopen we
dat hun heldendom een beetje afstraalt op ons
allemaal."
zaterdag 24 februari 2018
GO
Vormen van verzet.
(1) De omstandig
heden voor onder
duikers waren verre
van ideaal. (2) Petrus
'Toni' Haag werkte
mee aan de overval
op het distributie
kantoor in Bladel. (3)
In een schuilplaats
wordt geluisterd
naar de illegale
radio. (4) Met de
opbrengst van foto's
van het Koninklijk
Huis werden illegale
krantjes gefinan
cierd. Op het hobbel
paard prinses
Beatrix.
Bas Kromhout schreef op
verzoek van het Nationaal
Comité 4 en 5 mei het essay
Beelden van verzet.
Het boekje is binnenkort
verkrijgbaar bij de deel
nemende oorlogsmusea en
herinneringscentra.
