ZEELAND GEBOEKT
Gattenaren vertellen
over hun Boerengat
Nieuwe serie over
Zeeland in de oorlog
Schandaal
aan de
Schelde
r
ZEELAND 21
Ze kwamen aan de deur: de scharensliep en de petrolieman. Phons Bakx
geeft de kastjesvinters een geschiedenis en een gezicht.
Loophandel is een gangbare term.
Leuren ook, net zo goed als venten.
We hebben het over de mannen en
vrouwen, die eeuwenlang met hun
waren en diensten aan de deur kwa
men. De scharensliep, de visleurder, de vod
denkoopman, de petrolieman en nog veel
meer. Ambulante handel - dat is een chique
omschrijving. Tot halverwege de 20ste eeuw
waren marskramers een algemeen verschijn
sel. Toen verdwenen ze uit het straatbeeld en
gingen we met z'n allen naar vaste, gevestigde
winkels.
Middelburger Phons Bakx heeft een vuist
dikke studie gewijd aan wat Zeeuwen de 'kast
jesvinters' noemen. Zijn boek De Rondgangers
heeft een lange ondertitel: de verdwenen volks
cultuur rond colporteurs, zwervers en koekkramers
in de Zeeuwse delta, Vlaanderen, Brabant en zuide
lijker.
De in Sluis geboren Bakx (1956) heeft in Zee
land en ver daarbuiten naam gemaakt als be
speler van de mondharp. Over dat muziekin
strument publiceerde hij in 1992 'De gedach-
tenverdijver - de historie van de mondharp'.
Ook als maskermaker geniet hij bekendheid.
Het boek biedt een geschiedenis van de loop-
handel. We lezen dat de 'nomadische rondgan
gers' over het algemeen tot het allerarmste deel
van de bevolking behoorden. 'Mersenier' was
een hoogmiddeleeuwse benaming, die later
veranderde in 'marskramer'. Het beroep stond
niet in hoog aanzien, er waren ook tijden dat de
'venters' werden gedemoniseerd - dat ze wer
den opgejaagd wegens landloperij of andere
vergrijpen. Of gewoon in een kwaad daglicht
werden gesteld, zoals in de Zierikzeesche
Nieuwsbode van 5 april 1887: Tedere morgen
verlaat een heirleger aan personen met man
den, rollen, kasten en kisten, met of zonder hit
tewagen, ezelskar, kruiwagen of dergelijk ver
voermiddel, het stedeke Ter Goes, om zich als
een heirleger van sprinkhanen in alle rigtingen
over de Bevelanden te verspreiden'.
De Toophandelaars' bereikten de vaak een
zame mensen op het platteland. Daar kwamen
ze aan de deur met artikelen, die noodzakelijk
waren voor onderhouds- en herstelwerkzaam
heden. Zoals spelden, naalden, lampoliekous
jes, vingerhoeden, schaartjes, linnengaren, sa
jet, elastiek, haarspelden en luizenkammen. Er
waren ook handelaars, die zich toelegden op
etenswaar. Zoals de visleurders van Arnemui-
den. Tussen 1890 en 1970 werden ongeveer 118
zelfstandige vis- en garnalenventers geteld in
het stadje, een grotere concentratie dan waar
ook in Zeeland.
Bakx schrijft in zijn boek ook levensverhalen
van rondgangersHij baseert die grotendeels op
gesprekken met mensen, die de zwervers en
leurders hebben gekend. Lompenkoopman
Bram Fenijn, bekend als Schuuw'n Bram trok
begin vorige eeuw met zijn hond en kar door
het land van Cadzand. Kennelijk geen familie
maar wel naamgenoot was Izaak Bram Fenijn:
hij genoot als Sloeber bekendheid in heel
Zeeuws-Vlaanderen en was allesbehalve een
lieverdje. In de jaren 1924-1938 was zijn lijst ver
oordelingen lang: voor diefstal, weerspannig
heid tegen de marechaussee, openbare dron
kenschap, landloperij en bedelarij. In Oost-
Zeeuws-Vlaanderen was Gustaaf de Smet alias
Huust Krukke gekend als zwerver-schooier-
touwventer op krukken, hij had maar één been.
En Spieker, de makaronventer van Heille.
Betekenisvolle figuren allemaal, bivakkerend
aan de rand van de samenleving. Ze zijn over
leden, hun stiel is verleden tijd. Maar Phons
Bakx zorgt nu met zijn boek dat ze niet, nooit
vergeten worden.
I oerengat is verdwenen.
|Het westelijk van Terneu-
'zen gelegen gehucht is in
de jaren 70 van de vorige eeuw
opgeofferd aan chemiegigant
Dow.
Maar de mensen van Boerengat
zijn er nog. Oud-journalist Jan
Jansen sprak ruim 60 voormalige
'Gattenaren'. In de aankondiging
van zijn boek Terug naar Boeren
gat zegt Jansen: „Ze vertellen
over feesten en drama's, over de
povere huisvesting, de armoede
van weleer, over het zware werk
op de boerderij en de speciale
omgangsvormen op 't Gat, over
de school op de Knol en over de
schilderachtige omgeving, maar
ook over de periode waarin hun
woonplaats ten prooi viel aan de
slopershamer."
In het boek wordt ook over de
ontstaansgeschiedenis van Boe
rengat verteld. En er zijn tiental
len foto's uit privécollecties in
opgenomen.
Terug naar Boerengat is een uit
gave van de Heemkundige Ver
eniging Terneu-
zen en wordt za
terdag 13 mei ge
presenteerd. Tot
die datum kost
het boek bij voor
intekening 16,90
euro, daarna
19,90 euro.
itgeverij Aspekt heeft een
pocketserie over de
Tweede Wereldoorlog lo
pen, waarin onderwerpen aan
bod komen als de veldtocht naar
Rusland, het verzet in Europa,
'girlpower' in de oorlog en de
Holocaust. Nu wordt ook Zee
land opgenomen in de reeks.
Robbert Jan Swiers uit Middel
burg gaat een aantal Zeeuwse
onderwerpen aan de serie toe
voegen.
Het eerste deel van Swiers is
net verschenen: 'Zeeland vecht
door', over de meidagen in 1940
toen Nederland al had gecapitu
leerd maar er in Zeeland nog
werd gevochten. Dat gebeurde
om de daar gele
gerde Franse troe
pen de gelegen
heid te geven de
Duitse opmars te
vertragen en zich
terug te trekken.
De Fransen leden daarbij forse
verliezen. Ook werden de histo
rische binnenstad van Middel
burg en de havens van Vlissingen
en Breskens zwaar beschadigd.
Er staan nog meer Zeeuwse de
len gepland: over de bezettings
jaren en de Slag om de Schelde.
Swiers (1959) schreef romans,
verhalen, geschiedenis- en kin
derboeken. 'Zeeland vecht door'
kost 9,95 euro.
Zeeuwse schrijvers
Geen halve maatregelen. Cri
ticus Frans Coenen zag 'ge
vaarlijke dingen' en voelde
zich bijna geroepen 'dit boekwerk
aan eenigen procureur-generaal te
signaleeren ter inbeslagneming
Want waar gaan wij met onze
maatschappij naar toe' met deze
'on-zeden'.
De vermeende misdaad werd in
1918 gepleegd door Frits Hopman
(1877-1932) met de roman voorzien
van de veelzeggende titel Van de
liefde, die vrij wou zijn en van een
niet minder veelzeggende onder
titel Roman uit Zeeuwsch-Vlaande-
ren. Van 1915 tot 1918 doceerde hij
Engels aan de Rijks Hoogere Bur
gerschool te Terneuzen. Zijn erva
ringen daar inspireerden hem tot
dit aanstootgevende boek, zij het
dat de plaatsnaam werd veranderd
in Niemenstad.
De roman begint onschuldig,
met couleur locale, waarbij de be
langrijkste kleur grijs is. Een late
decembermiddag: 'Boven het lage,
zeeuwsch-vlaamsche polderland
hing fijne nevel van de breede
Schelde, en het ontzaggelijke wa
tervlak en de lange, bazalten zee-
Frits
Hopman
dijk achter troostelooze, kale
schorren van grauw slib, gingen in
mist en schemering verloren.' Ge
lukkig zijn er ook minder neer
drukkende seizoenen. Het gaat
eveneens over 'vocht-doffe April
nachten aan de wiergeurende oe
vers van de ontzaggelijke Schelde'.
Dezelfde hoogdravende taal
hanteert Hopman om een ongeluk
te beschrijven met de trein van
Calloo naar Niemenstad, acht do
den en dertien zwaargewonden:
'Het leek de verstarde kramp van
twee vervaarlijke, voorwereldlijke
reptiliën, in den kolderenden aan
val gedood door den donderenden
samenstoot van hun gepantserde
drakenlijven. De verminkte snel
trein-machine, een toren van don
ker staal, stond triomfeerend in
den dood.'
Een van de passagiers, onge
deerd, is Marie Oosting, dochter
van de apotheker en het enige
meisje in de vijfde klas van de HBS
te Niemenstad. Zij is het die voor
schandaal aan de Schelde zorgt,
daar is ze niet op uit, maar de op
gewonden criticus wil het zo zien.
De titel van de roman verklapt al
iets, een volgende keer verklap ik
de rest.
maandag 10 april 2017
PC
Wekelijkse rubriek met boeken over Zeeland
en boeken van Zeeuwse schrijvers
Kastjesvinters in de delta
Jan van Damme
Phons Bakx. foto mechteld jansen
Phons Bakx: De Rondgangers, de verdwenen
volkscultuur rond colporteurs, zwervers en
koekkramers in de Zeeuwse delta, Vlaande
ren, Brabant en zuidelijker - Uitgave van Stich
ting Antropodium, 378 pagina's, 25 euro (ex
clusief portokosten).
Het boek is per e-mail te bestellen:
phonsbakx@antropodium.tweakdsl.nl.
z
u
Zeeland
vecht door
Mario Molegraaf
1877-1932
