Archeoloog is wrak van VOC-schip op het spoor
Als De Haarlem niet was verongelukt, was koopman
Jan van Riebeeck mogelijk nooit in de Tafelbaai aan land gegaan.
Het is niet
toevallig dat
Van Riebeeck
juist hier
terugkwam
Het strand en de zee van
de Tafelbaai, vlakbij
Kaapstad, zijn het
werkterrein van de Ne
derlandse wetenschap
per Bruno Werz. Hij vond er al eens
de overblijfselen van een hakbijl
van tussen de 300.000 en 1,6 mil
joen jaar oud - het oudste door
mensachtigen gemaakte voorwerp
ooit onder water gevonden.
Je zou Werz een moderne Indiana
Jones kunnen noemen. Net als de
filmheld is hij een archeoloog die
het avontuur in het buitenland
zoekt. Maar waar Indiana vooral op
het land naar oude schatten zocht,
richt Werz zich op de zee. Zijn spe
cialiteit: opgraven van oude sche
pen, bijvoorbeeld uit de tijd van de
Verenigde Oost-Indische Compag
nie. In de jaren 90 haalde hij al twee
VOC- wrakken boven water: De
Waddinxveen en De Oosterland.
Het project waar Werz nu zijn tan
den in heeft gezet is het vinden van
het VOC-schip De Haarlem. Tijdens
een wandeling beklimt hij een zach
te duin van de Tafelbaai, vlakbij
Kaapstad, zodat hij vrij zicht heeft
over zee. Normaal gesproken kijk je
hier zo naar de Tafelberg en Robben
eiland, maar het grauwe weer belet
dat. „Daar", hij wijst naar het
strand, „moet het oude scheeps
wrak ongeveer liggen. Niet dieper
dan een meter of 5 onder het zand."
Werz vertelt: De Haarlem vertrok
in 1647 vanuit Batavia, in het huidi
ge Indonesië, naar Amsterdam. Op
het zuidwestelijke puntje van het
Afrikaanse continent sloeg het nood
lot toe. Het schip raakte aan lager
wal en de bemanning verliet met
knikkende knieën het schip. Hoe
zouden de Afrikanen 62 onbekende
blanken verwelkomen?
Snel bleek dat de zeelieden wei
nig te vrezen hadden van de Afrika
nen. De Nederlanders bouwden een
kamp, waar zij een jaar verbleven,
totdat zij opgepikt werden door een
terugkerende VOC-vloot.
Terug in Amsterdam brachten zij
verslag uit bij hun werkgever. De
VOC was op dat moment op zoek
naar een verversingsstation in Afri
ka, waar schepen op weg naar 'de
Oost' vers voedsel en drinkwater
aan boord konden nemen. De Haar
lem-bemanning schreef over de
vruchtbare grond, de aanwezigheid
van voldoende schoon water en de
vriendelijke houding van de lokale
bevolking: een perfecte plek voor
een verversingsstation.
„Het is dus niet toevallig dat
VOC-koopman Jan van Riebeeck
vier jaar later op dezelfde plek terug
kwam", zegt Werz. De post die Van
Riebeeck stichtte, groeide uit tot
het huidige Kaapstad, en later tot
Zuid-Afrika.
Volgens Werz zou de vondst van
De Haarlem daarom van symboli
sche waarde zijn voor Zuid- Afrika.
Daar is Martijn Manders het mee
eens. Manders is maritiem archeo
loog en hoofd van het Maritiem Pro
gramma bij de Nederlandse Rijks
dienst voor het Cultureel Erfgoed.
Hij zegt dat de archeoloog 'een hoop
aanwijzingen gevonden heeft die
een goede basis geven om op zoek te
gaan.' Het is wel aan de verschillen
de autoriteiten om een opgraving
goed te keuren, zegt hij. „Of hij het
schip ook vindt, dat weet je nooit."
Werz doet al sinds de jaren 80 on
derzoek naar De Haarlem. Beetje bij
beetje verzamelde hij meer aanwij
zingen voor de locatie. Hij las de
journaals van De Haarlem-beman
ning, maar ook die van Jan van Rie
beeck, de stichter van de Nederland
se Kaapkolonie. Hij deed bodemon
derzoek, waaruit bleek dat er grote
voorwerpen onder het strand liggen.
Uiteindelijk stuitte de archeoloog op
een kaart in het Nationaal Archief in
Den Haag, waar de locatie van De
Haarlem simpelweg staat aangege
ven. „Die noem ik mijn schatkaart",
zegt Werz. „De puzzelstukjes vielen
in elkaar."
Na jaren van archiefonderzoek
hoopt de archeoloog nu bedrijven
aan zich te binden om het graaf
werk, dat uiterlijk volgend jaar zou
moeten beginnen, mogelijk te ma
ken. Voor verder bodemonderzoek
krijgt Werz hulp van de universiteit
van Witwatersrand in Johannes
burg. Ook kreeg hij een brief van de
burgemeester van Haarlem, die hem
succes wenste.
Mocht het Werz lukken het schip
op te graven zal dat een hoop discus
sies doen oplaaien in Zuid-Afrika.
Verschillende kranten schreven al
over de zoektocht van de Nederland
se archeoloog. „Het is natuurlijk een
emotioneel beladen schip", zegt Mar
tijn Manders van de Nederlandse
Rijksdienst. „Hiermee is de kolonisa
tie van Zuid-Afrika in gang gezet.
Maar juist door het schip te zoeken
en misschien ooit te vinden, kan een
discussie worden gevoerd. Dat is de
rol die erfgoed moet spelen."
Werz woont sinds de jaren 80 in
Zuid-Afrika en kent de sentimenten
als geen ander. „De Afrikaners, zoals
afstammelingen van de Europeanen
heten, zien de komst van Jan van Rie
beeck graag als een goddelijke voor
zienigheid. Alsof hij er als donder
slag bij heldere hemel opeens was.
Maar zonder het ongeluk van De
Haarlem was zijn komst misschien
wel uitgebleven. Zuid-Afrika was
misschien wel nooit gekoloniseerd,
en het land zoals we het nu kennen,
met blanke en donkere mensen, had
dan misschien nooit bestaan."
Tafelbaai bij Kaapstad
Het schip dat
het lot bepaalde
van Zuid-Afrika
A VOC-sche-
pen voor de
kust van
Zuid-Afrika,
geschilderd
door Aer-
nout Smit.
Op de ach
tergrond de
Tafelberg.
Zuid-Afrika
De Tafelberg
Vermoedelijke locatie van
- de Haarlem in de duinen
-"'rU....,' - W'
Mathijs Noij
Kaapstad
Bruno Werz
