24 CULTUUR SHOW
's-Hertogenbosch maakt zich op voor de expositie
Jheronimus Bosch - Visioenen van een genie
Koning Willem-Alexander opent die zaterdag.
„Jeroen Bosch was een groot vernieuwer."
In Spanje luistert hij naar de
naam El Bosco, in Frankrijk
heet hij Jéröme, de Engel
sen reppen van Hierony-
mus, zelf signeerde hij in
Latijn Jheronimus. En wij,
landgenoten, noemen hem bijna
amicaal Jeroen.
Toch is onze liefde voor de
schilder Jheronimus Bosch (rond
1450-1516) nooit onvoorwaardelijk
geweest. Met de vedettes uit de
Gouden Eeuw plachten we mooie
sier te maken (Rembrandt, Ver
meer, Hals, en, vooruit, Paulus Pot
ter en Jan Steen). En we zijn meer
dan trots op Van Gogh en Mon
driaan. Maar Jheronimus Bosch
wil zich maar niet wortelen in die
rijtjes.
„Volkomen onterecht", zegt Jos
Koldeweij (62), hoogleraar Kunst
geschiedenis van de middeleeu
wen aan de Radboud Universiteit
Nijmegen. De professor is niet
eens een geharnaste fan. „Ik voel
de niet ineens een heilig vuur op
vlammen toen ik voor het eerst
zijn werk zag. Ik heb als 14-jarige
in 1967 de tentoonstelling rond
Jeroen Bosch in Den Bosch be
zocht. Veel is me daar niet van bij
gebleven.
„Maar Jeroen Bosch hoort thuis
in de reeks Rafaël, Leonardo da
Vinci en Michelangelo. Hij wordt
internationaal ook zo gewaar
deerd. Bosch is één van de groot
ste schilders die de Nederlanden
hebben voortgebracht. Geen dis
cussie mogelijk."
Koldeweij geldt als dé kenner
van het leven en werk van Bosch,
nationaal en internationaal. Zijn
fascinatie geldt vooral 'de puzzel
Jeroen Bosch'. Er is, stelt hij, veel
over de als Jheronimus van Aken
geboren kunstenaar bekend, maar
er blijft nog veel te ontdekken
over. „In de Bossche archieven is
zijn begrafenis 9 augustus 1516 uit-
voerig beschreven. Bosch was lid
van de Illustre Lieve Vrouwe Broe
derschap, een religieus gezelschap
dat ijselijk secuur de financiën
van het gezelschap bijhield. Maar
op welke dag Bosch precies over
leed, weten we niet."
Wel bekend is dat de schilder
werkte in het familieatelier Van
Aken aan de Markt en dat hijzelf
aan de deftiger noordzijde woon
de. Later kreeg hij de bijnaam
'Den Duvelmakere' vanwege zijn
voorliefde voor het schilderen van
'gedrochten, grillen en grollen', zo
als de zestiende-eeuwers al obser
veerden. Hij kreeg een grote scha
re navolgers, wier werk per abuis
dikwijls voor schilderijen van de
grote meester worden versleten.
„Juist die zelfbedachte fantasie
wezens zijn bij hem altijd de blik
vanger", zegt Koldeweij. „Daar-
door raakt weieens onderge
sneeuwd dat hij een groot vernieu
wer was van de beeldtraditie van
zijn tijd. Bosch brak op verschil
lende fronten met de traditie van
de vroege, Zuid-Nederlandse schil
derkunst. Bij schilders als Jan van
Eijck en Rogier van der Weijden
zie je een gladde perfectie.
Bosch daarentegen schilderde
snel, impulsief en bleef creatief
zoeken en wijzigen: van voorberei
dende tekening tot laatste verf
streek. Hij tekende op de geprepa
reerde panelen en schilderde daar
overheen, dikwijls met gebruikma
king van diezelfde onderlaag. Dat
geeft een spontaniteit aan zijn
schilderijen, die tot dan toe onge
kend was.
„Daarnaast creëerde hij een ei
gen wereld met fantastische we
zens en monsters. Voor hem wa
ren ze waarschijnlijk net zo echt
als bijvoorbeeld de dieren die hij
in de natuur waarnam en die hij
net zo realistisch weergaf."
De boodschap in al zijn schilde
rijen is volgens Koldeweij geheel
in lijn met de tijdgeest: christelijk
en moralistisch. „Hij wijst erop
dat iedereen verantwoordelijk is
voor zijn eigen lot. De mens
maakt eigen keuzes tussen goed
en kwaad: Bosch benadrukt dat je
dat bewust moet doen."
De titel van de expositie, Jhero
nimus Bosch - Visioenen van een ge
nie, is raak gekozen. De Spaanse
schilder Salvador Dali, bijna vier
honderd jaar na Bosch' overlijden
geboren, lijkt schatplichtig aan
zijn laatmiddeleeuwse collega,
van wie dikwijls wordt beweerd
dat hij de vroegste surrealist uit
de schilderkunst zou zijn.
Sommige kunsthistorici ver
moedden dat Bosch gedrogeerd
moest zijn toen hij zijn voor die
tijd niet alledaagse gruwelijke fan
tasieën aan het eikenhout toever
trouwde. Zou Bosch wellicht
krankzinnig zijn geweest? Gebukt
zijn gegaan onder een ziekelijk be
sef van zonde, schuld en boete?
Koldeweij: „Ach, Sigmund Freud
schreef ooit een mooi essay over
Leonardo da Vinei. De inhoud
daarvan zei meer over Freud dan
over Da Vinei."
Jeroen
oscfi
Grillen, grollen
en gedrochten
door Arno Celder
39
Met 39 kunstwerken van
Jheronimus Bosch heeft
Het Noordbrabants Museum de
grootste overzichtsexpositie ooit
van de kunstenaar in huis.
Expositie Jheronimus Bosch - Visioenen
van een Genie. Te zien: vanaf 13/2 in
Het Noordbrabants Museum, Den
Bosch. Meer info: www.bosch500.nl
Boven: Het Narrenschip, onder: Johannes de Evangelist op Patmos.
