Hier nemen de dames het voortouw
IJspret in
verdronken
Valkenisse
BUITEN 13
Uit de Zeeuwse klei
orige week een korte
trip gemaakt naar Spits
bergen. Het is een ge
bied dat je overweldigt;
waar je van de ene verbazing in
de andere duikelt. Ons reisdoel
was niet in de eerste plaats om bij
zondere dieren als de koningsei-
der of het Spitsbergensneeuw-
hoen te zien; al moet ik er meteen
bij zeggen dat het helemaal fantas
tisch was öm die te ontmoeten.
Maar het ging ons toch eerst en
vooral om soorten die hier de win
ter doorbrengen en die in het ho
ge noorden broeden, zoals de bon
te- en de paarse strandloper en de
rosse franjepoot.
Met veel van die soorten is tij
dens de broedtijd iets merkwaar
digs aan de hand. Er is vaak sprake
van rolverwisseling tussen de
sexen. Zo zie je bij de op Spitsber
gen talrijk broedende paarse
strandloper, dat de zorg voor het
nageslacht volledig wordt overgela
ten aan het mannetje. Zodra de ei
eren uitgekomen zijn houdt het
vrouwtje het voor gezien en ver-
trekt naar zuidelijker gelegen kus
ten om nieuwe energie op te
doen. Pa blijft achter met de klein
tjes, totdat die voor zichzelf kun
nen zorgen. Aangenomen wordt
dat deze rolverdeling noodzakelijk
is vanwege het barre klimaat in
het broedgebied. Het leggen van
de eieren kost het vrouwtje zoveel
energie dat het noodzakelijk is om
de zorg voor de jongen aan het
mannetje over te laten. In het win
terhalfjaar zien we de paarse
strandlopers hier op de brouwers-
dam, bij de Westkapelse zeedijk
en rondom het Zwin.
Misschien is dat toch niet het
hele verhaal. Bij de rosse franje-
poot (evenals trouwens bij de ver
wante grauwe franjepoot) gaat de
rolverwisseling nog veel verder. In
tegenstelling tot vrijwel alle ande
re vogels zijn hier de vrouwtjes
het sierlijkst uitgedost. Zij zijn het
die het initiatief nemen bij de
voortplanting en het is op Spits
bergen alom te zien hoe de dames
de heren het hof maken. In eerste
instantie valt dat niet eens op, om
dat je er bijna voetstoots van uit
gaat dat de iets forser gebouwde
en kleuriger bevederde partner
het mannetje is. Mis dus.
De lente verloopt hier trou
wens in supersnel tempo. Het ene
moment is er nog geen bloemetje
te zien en binnen een paar dagen
vind je allerlei prachtig gekleurde
bloemen. En met de vogels is het
al net zo De tweede dag dat ik er
was arriveerden de noordse sterns
in het gebied en nog diezelfde dag
vond er volop balts en paring
plaats en werden de eerste nest
kuiltjes gedraaid. Pure noodzaak
want de poolzomer verloopt kort
maar hevig. Het is nu 24 uur per
dag licht en voordat het weer don
ker wordt moeten alle jongen
groot zijn en moeten de soorten
die bij ons overwinteren al weer
op pad zijn naar het zuiden. De
noordse stern is trouwens de gro
te kampioen lange afstandstrek
ker. In de winter trekt deze noord-
poolbewoner naar de zuidpool om
daar te overwinteren.
In de jaren negentig is het
in 1682 verdronken dorp
Valkenisse bij Waarde,
Zuid-Beveland, intensief
onderzocht. Eén van de vele
vondsten was de halve onder
kaak van een paard. De spiegel
gladde onderkant was sterk af
gesleten, in het opgaande stuk
zat een gat. Dit was ongetwij
feld een deel van een 'kaaksleet-
je'. Sinds de middeleeuwen
zijn delen van paarden- en run
derskeletten hergebruikt. Mid
denhands- of middenvoets
beenderen werden gebruikt als
glis (een soort schaats), teen
kootjes bij het kootspel, sprong-
beentjes van schapen bij het
bikkelen.
Dit kaaksledefragment was
het eerste uit Zeeland. In 2011 is
er ook één gevonden in Hulst
(onderzoek Bierkaai). Kaakslee-
tjes waren bestemd voor de
kleintjes. Van twee naast elkaar
geplaatste onderkaken werd
van de binnenste helften de
rechtopstaande achterkant hori
zontaal afgezaagd. Alle vier de
delen kregen een gat, waardoor
een stok gestoken werd die de
twee kaken bij elkaar hield.
Ook de voorzijden werden ver
bonden. Op de kiezen van bei
de kaken kwam een zitplankje.
De kaken zelf fungeerden als
glijders. Zo'n sleetje heet in de
literatuur een 'catamaran-type'.
Een sleetje van één onderkaak
is wankel; de kaak uit Hulst is
wel van dit type. Ook zijn slee
tjes gemaakt van twee helften
van één kaak, verbonden door
balkjes en met een plankje als
rugleuning.
Een kind op een kaaksleetje
was een populair motief op
schilderijen en tekeningen van
onder andere Pieter Brueghel
de Oude, zijn zoon Pieter
Brueghel de Jonge en Hendrik
Avercamp. In een psalter uit
Gent van omstreeks 1325 zien
we er al eentje afgebeeld. Altijd
bewegen de kinderen hun sleet
je voort met een prikstok met
metalen punt, vandaar ook de
naam priksleetje. Onderzoek
wees uit dat de kaak van Valke
nisse afkomstig is van een mer
rie die een tamelijk hoge leef
tijd had bereikt, naar schatting
tussen de 15 en 20 jaar. Omdat
de hoek- of haaktanden ontbre
ken weten we dat het een mer
rie was. Het kaakfragment is
nu te zien in het dorpshuis
MeerWaarde in Waarde.
Zeeuwen in de buiten
Frank van der Meijden staat tot en
met zondag 2t juni op de Kunst-
schouw op Schouwen-Duiveland.
Die dag viert hij meteen zijn
69ste verjaardag. Een extra reden
om te komen kijken, zegt hij zelf.
Zijn expositie is te vinden in de schuur van
pannekoekenmolen De Graanhalm in
Burgh-Haamstede (Burghseweg 53).
Hij hoort thuis in de rubriek Zeeuwen in
de buiten. Hij kreeg nationale bekendheid als
manager van Blof. De laatste jaren is hij ac
tief als beeldend kunstenaar.
Wat hij doet? „Ik maak driedimensionaal
werk van voorwerpen die ik op de rommel
markt vind." De nadruk ligt op kijkkasten,
diorama's.
Van der Meijden heeft een atelier in Vlis-
singen. Daar werkt hij vaak in de buiten
lucht, zodat de gebruikte spuitverf makkelij
ker kan verwaaien. Wat de expositie op
Schouwen betreft, zegt hij: „Mensen komen
hier vaak heel vrolijk naar buiten. Dat is iets
om heel tevreden over te zijn." En ook: „Ik
heb nog niet eerder op deze manier geëxpo
seerd, dus ik ben zelf erg benieuwd hoe het
uitpakt. De meeste installaties en objecten
zijn nog niet eerder tentoongesteld en/of ge
publiceerd op mijn website. Het project heet:
The Blacklight Barn. Komt dat zien!!"
Natuurjournaal
HET ZEEUWSE LANDSCHAP
door Chiel Jacobusse
DONDERDAG 18 JUNI 2015
Een paar rosse franjepoten. foto Chiel Jacobusse
Leida Goldschmitz, AWN/Stichting
Cultureel Erfgoed Zeeland
Twee kaaksleetjes. Pieter Brueg
hel de Jonge, Volkstelling te
Bethlehem, 1605-1610, fragment.
Kunst
inde
schuur
Frank van der Meijden bij pannekoekenmolen De Graanhalm in Burgh-Haamstede. foto Lex de Meester
