48 BUITEN
doorChiel Jacobusse
HET ZEEUWSE LANDSCHAP
De kemphaan is in Nederland
als broedvogel vrijwel uitge
storven. Ooit was het een tal
rijke weidevogel, maar al voor
de Tweede Wereldoorlog be
gon het aantal in Nederland
broedende kemphanen te ver
minderen. De intensivering van het grasland
gebruik in de jaren vijftig en zestig bracht de
achteruitgang in sneltreinvaart en zo om
streeks de eeuwwisseling verdween de kemp
haan als broedvogel van het toneel. Voorgoed?
Daar lijkt het wel op, maar soms gloort er een
beetje hoop.
In Zeeland is de kemphaan waarschijnlijk
nooit heel talrijk geweest. De beste Nederland
se broedgebieden waren de veenweidegebie-
den in bijvoorbeeld Noord-Holland en Fries
land. Maar toch waren er tot in de jaren zeven
tig een aantal kreekgraslanden en poelgebie-
den waar de soort jaarlijks voorkwam. In de
Yerseke Moer zat aan het begin van de jaren
tachtig nog een populatie van een stuk of tien
broedende hennetjes. De afdamming van het
Veerse Meer en het Grevelingenmeer leverde
tijdelijk ook goede broedgebieden op. Maar in
Zeeland was het halverwege de jaren tachtig
wel over en uit met de jaarlijkse broedgeval-
len. De teloorgang in de rest van Nederland
volgde niet veel later.
Kemphanen hebben een zeer ingewikkeld,
maar ook buitengewoon boeiend baltsgedrag.
In het voorjaar verzamelen de haantjes zich in
de zogenaamde arena. Dat is een hooggelegen
plek, meestal dicht bij het water, waar ieder
mannetje zijn eigen stek heeft, ongeveer ter
grootte van een vierkante meter. Zo'n eigen
plek heet een honk en de bezitter ervan een
honkmannetje. Want bij nadere beschouwing
blijkt dat niet alle mannetjes zo'n eigen stek
hebben. Sommige individuen houden zich
aan de randen op en dat zijn de zogenoemde
satellietmannetjes. Die hebben soms hetzelf
de verenkleed als de sober gekleurde vrouw
tjes. Maar ook mannetjes met veel wit in de
kraag zijn veelal satellietmannetjes.
Op de kampveldjes heerst vaak schijnbaar vol
ledige rust. De kemphaantjes staan of zitten
wat in het gras, totdat er een groep soortgeno
ten passeert. De kemphaantjes veren op en
wapperen met de vleugels, die een opvallende
witte onderkant hebben, waardoor ze van ver
re te zien zijn. Als de passerende groep bij
draait en nabij de arena landt begint het typi
sche kampvechten. De mannetjes raken onder
ling slaags, en daarbij is het er om begonnen
om indruk op de kemphennetjes te maken.
De gevechten zijn in het algemeen spiegelge
vechten, maar voor de toeschouwer ziet het er
heel heftig uit. Het gaat er wel om dat de haan
tjes hun agressie goed weten te doseren. Als
het al te heftig toegaat worden de vrouwtjes
afgeschrikt in plaats van geïmponeerd. En dan
is er nog een tweede gevaar. Als het mannetje
al te zeer in zijn vechtkunsten opgaat grijpt
een van de satellietmannetjes zijn kans om
met één van de hennetjes te paren.
Dat klinkt allemaal niet al te ingewikkeld,
maar er is buitengewoon veel onderzoek ver
richt om het baltsgedrag van de kemphaan te
ontrafelen. En daar is zeker het laatste woord
nog niet over gezegd. Maar om deze schoon
heid als broedvogel terug te krijgen moeten
we vooral van alles weten over de voorkeurs
biotoop. Ook daar is inmiddels heel veel over
bekend. Kemphanen prefereren kletsnatte wei
den, waarin de vegetatie een pollige structuur
heeft en veel bloemen herbergt. Hoogtever
schillen zijn essentieel om hooggelegen, dus
van verre opvallende arena's te kunnen inrich
ten. Het beste beheer is extensieve beweiding
in het vroege voorjaar, met daarna een rustpe
riode van hooilandbeheer en een hooioogst
die niet voor de tweede helft van juli plaats
vindt.
Sinds er in de Yerseke Moer vernattingsmaat-
regelen zijn doorgevoerd blijven de kemphaan
tjes tijdens de voorjaarstrek weer langer in het
gebied rondhangen. Soms zie je zelfs wat be
ginnende kampgevechten en andere baltsge-
dragingen, zoals het opzetten van de kraag.
Dat herstel mogelijk is, is op diverse plaatsen
gebleken. Vorige week was ik op bezoek in de
Oostpolder, bij het Zuidlaardermeer in Gro
ningen. Daar waren op meerdere plaatsen
groepjes kemphanen te vinden, en na een flin
ke vernattingsslag hebben kemphanen daar vo
rig jaar weer gebroed. De kuikens waren vlak
langs de fietsroute te zien. Het Zeeuwse Land
schap is bezig om verder gaande vernattings-
maatregelen in de Moer door te voeren. Dat ge
beurt om allerlei redenen, maar de kroon op
het werk zou ongetwijfeld de hervestiging
van de kemphaan zijn!
Kemphanen knokken
voor de toekomst
STICHTING
Een typisch satellietmannetje met zijn opvallende, witte kraag.
V-.V V*' V v if II I.' IC Is - I...
De haantjes van de kemphaan zijn erg verschillend. Alle mannetjes zijn individueel herkenbaar
en dat maakt de studie van het ingewikkelde gedrag van de kemphaan iets makkelijker. Kemphen
