Volgens de Israëlische schrijver David
Grossman kunnen boeken - indirect -
bijdragen aan vrede. Dinsdag spreekt hij
in Vlissingen de 5 mei-lezing uit.
David Grossman
SPECTRUM
5 mei-lezing
Hij is niet iemand die
makkelijk moppen
onthoudt. Maar
sinds zijn laatste
boek Komt een paard
de kroeg binnen in
steeds meer verta
lingen verschijnt, dijt het repertoire van
David Grossman gestaag uit. „Overal
waar mijn boek uitkomt, in Israël, in Ita
lië, in Spanje, vertellen mensen mij
moppen die ik volgens hen in de volgen
de editie kan zetten. Mijn vorige boeken
waren nogal zwaar, dit is eens iets an
ders."
In Komt een paard de kroeg binnen vertelt
Grossman het verhaal van Dov Grin-
stein, een stand-upcomedian die op het
podium grappen uit zijn mouw schudt
maar uiteindelijk ook een tragisch ver
haal heeft te vertellen. De komende
week is Grossman in Nederland om zijn
nieuwe roman te promoten. En op Be
vrijdingsdag spreekt hij in de Sint Ja-
cobskerk in Vlissingen de nationale 5
mei-lezing uit.
„Ik vind het een eer", zegt hij. „In mijn
speech zal ik proberen uit te leggen wat
vrijheid voor mij als schrijver betekent.
Literatuur geeft niet alleen de schrijver
maar ook de lezer een vorm van bewe
gingsvrijheid die je in staat stelt te be
grijpen wat het is een ander mens te
zijn, een mens zelfs die tegengesteld aan
je is, een vijand. Maar ik kan ook woor
den geven aan allerlei sensaties in mij
die stom zijn, die nooit een stem had
den maar die ik kan begrijpen als ik ze
opschrijf, die ik zodoende kan aanraken.
Ik kan de andere zelf die in mij woont
ontdekken.
„Ieder van ons bestaat uit zoveel per
soonlijkheden. Gewoonlijk staan we die
niet toe. We hebben één of twee offi
ciële stemmen, we plakken onszelf een
label op en daar voelen we ons comforta
bel bij. We zijn jood, christen of mos
lim, we zijn links of rechts, het label
geeft ons zelfvertrouwen en identiteit.
Literatuur laat ons heel makkelijk bewe
gen tussen de man en de vrouw in ons,
tussen de nog niet helemaal oude man
die ik ben - ik ben nu 61 - en het kind
dat ik was of dat ik niet was maar had
willen zijn. Ik kan bewegen tussen ijdel-
heid en gekte, ik kan een Israëli zijn of
een Palestijn. Zoveel bewegingsvrijheid
is verleidelijk, zeker voor iemand als ik,
iemand die zijn hele leven woont in een
klimaat van conflict en geweld. Als je
leeft in oorlog en angst krimpt je we
reld. Je wordt een gevangene van de defi
nitie die je beperkt, je ontkent de veelzij
digheid van het leven. In schrijven ligt
de vrijheid jezelf te laten overnemen
door iemand anders, iemand die je had
kunnen zijn als de omstandigheden net
iets anders waren geweest, iemand als
Dov in mijn nieuwe boek, of iemand als
Ora uit Een vrouw op de vlucht voor een
bericht. Jarenlang probeerde ik dat ver
haal te schrijven, maar het lukte pas
toen ik toeliet dat zij me overnam. We
zijn altijd geneigd anderen uit te slui
ten, maar als schrijver weet ik wat een
David Grossman (1954) is een van de belangrijkste schrijvers van Israël. Hij
studeerde filosofie en theaterwetenschappen. Zijn werk is veelbekroond en
in meer dan twintig talen vertaald. Hij is getrouwd, woont in Jeruzalem en is
vader van drie kinderen. In de zomer van 2006 sneuvelde zijn zoon Uri in Li
banon, op het moment dat hij werkte aan een roman over een vrouw die
bang is haar zoon te verliezen in de oorlog. Dat werd Een vrouw op de vlucht
voor een bericht. Over het verdriet van ouders die een kind verliezen schreef hij
daarna Uit de tijd vallen.
Grossman is kritisch over de Israëlische strijd met de Palestijnen.
genot het is om juist een compleet an
der iemand in je toe te laten, zo kun je
je reikwijdte als mens uitbreiden, je
kunt stem geven aan dingen in jezelf
die zijn platsgewalst, genegeerd en ont
kend."
Draagt het bij aan vrijheid en vrede als je
in staat bent iemand te begrijpen die zoveel
van je verschilt
„Het is in ieder geval praktisch. Idealis
me op een negatieve manier is alleen
vasthouden aan je eigen ideeën en de
psychologie van mensen tegenover ons
negeren, hun wonden, hun pijn, hun
rechten. Dat maakt je hermetisch, dat is
de fout van fanatici, ze zijn gevangen in
hun eigen ideologie. Ik denk dat het
praktisch en noodzakelijk is, bijvoor
beeld in het conflict met de Palestijnen,
de wereld ook door de ogen van de an
der te bekijken. Als je tegen iemand
moet vechten, moet je zijn psychologie
kennen, het verhaal dat hij zichzelf ver
telt, zijn ziel, dat is wat we intelligence
noemen. Maar het is ook nodig om te
kens van verandering bij je vijand te be
speuren, het helpt als je je vijand behan
delt met wijsheid en gevoeligheid en
moed."
Betekent dit dat literatuur die de verbeel
ding stimuleert kan bijdragen aan vrede?
„Ik denk het wel. Boeken gaan over indi
viduen in extreme omstandigheden en
de keuzes die ze dan maken. Natuurlijk
kan literatuur de werkelijkheid niet op
een directe manier veranderen, zoals de
politiek, maar politici kunnen wel boe
ken lezen. Shimon Peres, onze voormali
ge premier en president, vertelde me
ooit dat als hij voor het eerst een land
bezocht, hij zijn ambtenaren niet alleen
vroeg zoveel mogelijk rapporten en fei
ten over dat land te verzamelen, maar
ook dat hij vroeg om drie boeken van de
drie belangrijkste schrijvers van dat
land. 'Alleen als ik me in allebei verdiep,
kan ik dat land echt begrijpen', zei hij.
Ik wil de rol van literatuur niet overdrij
ven, sterker nog, ik leef in een samenle
ving waarin literatuur steeds marginaler
wordt, het geweld is extreem, mensen
willen niet naar elkaar luisteren, willen
niet luisteren naar stemmen die oproe
pen tot dialoog of die aanmoedigen het
conflict ook eens te bekijken door de
ogen van de vijand. De literatuur moet
bijna vechten om te overleven, maar ge
lukkig zijn er ook genoeg mensen die
boeken belangrijk vinden, omdat ze be
seffen dat daarin relevante vragen kun
nen worden gesteld."
Als onze premier Rutte op bezoek zou gaan
in Israël, welke van uw boeken zou hij dan
moeten lezen?
Haha, om te beginnen zou ik hem drie
boeken van anderen aanraden. De boe
ken waaraan ik denk zijn de boeken die
de innerlijke tegenstrijdigheid van Is
raël beschrijven. Verhalen die voor mij
relevant zijn, die ik lees met plezier en
verdriet, zijn verhalen die de tegenstel
ling beschrijven van normale mensen
die in een totaal abnormale situatie
moeten leven. Hoe ze zich aanpassen
aan zo'n extreme werkelijkheid. Wat
zijn de dingen die we dan behouden en
wat zijn de dingen die we dan verlie
zen? Wat is de prijs die je als samenle
ving betaalt als je zo lang leeft in ge
weld? Hoe bescherm je jezelf als mens?
Dat is een instinct, maar ik wil mijn le
ven niet beperken. Ik wil het volle leven
leven. Tegelijkertijd kan ik niet op een
andere plek leven dan in israël. Voor
mij, als jood, is dat de meest relevante
plek. Ik zou heel plezierig kunnen leven
in Nederland, in België of in de Verenig
de Staten, maar dat wil ik niet. Ik heb
kritiek op onze regering, op de manier
waarop wij al vijftig jaar lang gebieden
bezet houden. Hoe is het mogelijk? Zo
erg. En toch vergeet ik niet dat Israël
een nieuw land is dat wij zelf hebben ge
sticht, dat we hebben geleerd onszelf te
beschermen, tegen alle verwachtingen
in hebben we onze cultuur hier ge
bracht, de landbouw opgezet, de indus-
tie gebouwd, een economie gecreëerd.
Het is misschien nog niet het thuisland
dat ik zou willen, maar op een dag hoop
ik dat het echt een thuis is, een huis dat
ons beschermt."
Verliest u nooit de hoop?
„Soms denk ik dat ik de hoop kunstma
tig levend hou. Maar nee, de geschiede
nis bewijst dat wat vandaag onmogelijk
lijkt morgen werkelijkheid is. De reali
teit van vandaag is gebouwd op de on
mogelijkheden van het verleden. De val
van de Berlijnse muur, de ineenstorting
van het Oostblok, een zwarte president
in het Witte Huis, nog niet zo lang gele
den was dat toch ondenkbaar? Natuur
lijk hadden we ook de verschrikkingen
van Auschwitz niet voorzien, of het vul
kanische geweld dat nu de Arabische
wereld verscheurt, maar ik probeer me
vast te houden aan het betere vooruit
zicht. Ik zou wel weggaan als Israël geen
democratie zou zijn. Maar nu is wan
hoop iets wat ik me niet kan veroorlo
ven."
In Komt een paard de kroeg binnen
speelt humor een belangrije rol. Is dat ook
een middel om jezelf te beschermen?
„Jazeker, een heel nuttige manier. Hu
mor kan het gezichtspunt van mensen
veranderen. Dov, de stand-upcomedian,
is in staat met een grap een onverwach
te wending aan de werkelijkheid te ge
ven en een bevrijdende lach te ontlok
ken. Als je in een vreselijke situatie zit
en je kunt er nog een grap over maken,
betekent het dat je niet helemaal ver
lamd bent door de situatie, dat er nog
iets van beweging is om te ontsnap
pen."
U hebt aan den lijve ervaren hoe het is om
iemand in de oorlog te verliezen. Verlies
lijkt het centrale thema in uw werk.
„Ja. Ik heb het ervaren, net als zoveel
duizenden families hier. We leven altijd
met de stem van mensen die er niet
meer zijn. Dat begon al met de stichting
van Israël, de mensen die hier naartoe
kwamen na de shoah. Velen van ons er
varen de afwezigheid in de kleinste din
gen, als je een leunstoel koopt, als er
een nieuw kind wordt geboren. Alles
wat in Israël gebeurt staat in het teken
van verlies. Bovenop de shoah kwamen
de oorlogen waarin 26.000 mensen hun
leven hebben verloren, wat heel veel is
voor zo'n klein land. De vraag is altijd:
hoe ver zit ik verstrikt in verlies en in
hoeverre kan ik vooruitkijken naar een
betere toekomst?"
Ben je ooit vrij van het verleden?
„Alleen voor een ogenblik. Het bepaalt
hoe we denken, hoe we ons gedragen,
hoe we anderen behandelen. Je kunt
niet aan je verleden ontsnappen, maar
je hoeft er geen slachtoffer van te wor
den. We kunnen altijd de dialoog aan
gaan met ons verleden en zelfs hande
len tegen het instinct dat het verleden
ons heeft bezorgd. Iets wat Israël weer
houdt vrede te sluiten met zijn buren is
ons tragische verleden, vooral de shoah.
Het is moeilijk vertrouwen te hebben in
anderen, zeker in je vijanden, als je hebt
meegemaakt wat wij hebben meege
maakt. Het is moeilijk te geloven dat er
een betere toekomst is, dat er een leven
bestaat zonder oorlog. Ik denk dat vrede
mogelijk is als we de moed opbrengen
te handelen tegen ons overlevingsin
stinct dat is aangescherpt door het tragi
sche verleden."
ZATERDAG 2 MEI 2015
me niet kan veroorloven
door Ernst Jan Rozendaal