Herinneringen aan zuster Gradine
66
VERDIEPING 15
6*
Zuster Gradine was best wel een guit. Ze knipoogde als ik de brommer
pakte om met m'n vrienden te gaan stappen: „Geniet er maar van, Tom
mie, nu je nog jong bent."
Gradine was met recht een Zuster van Liefde.
Toen mijn vader als verpleegkundige-in-opleiding op het Sint-Elisabeth
Ziekenhuis in Tilburg viel voor het meisje dat samen met Gradine de dokto
ren van eten voorzag, kneep Gradine beide pretoogjes toe. Maar de boven
haar gestelde nonnen kregen ook lucht van de romance op de werkvloer.
En dus moest het meisje, dat mijn moeder werd, weg. Je had nu eenmaal
Zusters van Liefde en Zusters van Liefdeloosheid.
Af en toe kwam Gradine bij ons logeren. Vroeger, toen zij nog jong was,
zou dat onbestaanbaar zijn geweest. Klooster en ziekenhuis: meer mocht
ze niet zien. Naar de uitvaart van haar moeder had ze niet eens gemogen.
Ze beet op haar lip, toen ze dat vertelde.
Gradine is oud mogen worden. De laatste keer dat mijn moeder haar in
het klooster aan de Oude Dijk in Tilburg bezocht, verkeerde Gradine in de
andere dimensie van dementie. Toen we thuis van haar overlijden hoor
den, was ze al ter aarde besteld. Liefdevol, ongetwijfeld.
Tom Tacken
Zusters wa
ren oprecht
geschokt
door verhalen
over misbruik
Veel zusters
hebben niet
de eer gekre
gen die hun
wel toekwam
nagement immense zorginstellingen
runden. Van Heijst haalt de statistie
ken erbij om die collectieve prestatie
te staven: „In de jaren na de Tweede
Wereldoorlog stond meer dan de
helft van alle ziekenhuisbedden in
een katholieke instelling, terwijl maar
een op de drie Nederlanders katholiek
was."
Was het puur idealisme dat die tien
duizenden zusters dreef? Derks nuan
ceert dat: „Praktisch alle zusters die
wij gesproken hebben, zeiden zich ge
roepen te voelen. Achter die roeping
gingen veel motieven schuil. Zo ont
dekten wij dat het vaak de oudste
dochter in een gezin was die intrad.
Niet zelden had die de zorg thuis van
een overleden of zieke moeder moe
ten overnemen. De rest van haar le
ven wilde ze buiten een gezin door
brengen. Incest of misbruik, door een
boerenknecht of de meneer voor wie
ze in huis diende, was soms voor een
meisje een motief het klooster als toe
vluchtsoord te kiezen.
En het bood ambitieuze vrouwen de
Meer dan de
helft van al
le zieken
huisbedden
stond in een
katholieke
instelling
kans om iets te leren, om een vak
vrouw te worden, terwijl het klooster
leven ook een levensverzekering was.
En dan waren er veel die het gezel
schap van vrouwen boven dat van
mannen verkozen."
Lesbische relaties waren binnen het
klooster verboden. Op het beginsel
van 'jamais-a-deux' (nooit met z'n
tweeën) werd door moeder-overste
streng toegezien. Lichamelijkheid
was taboe.
De wereld zou drastisch ver
anderen na het Tweede Va
ticaans Concilie, dat eindig
de in 1965. Zusters werden
voortaan aangemoedigd zich tussen
de mensen te begeven. Ook de kwali
teit van samenleven met hun mede
zusters kreeg ineens aandacht, terwijl
het altijd praktijk was geweest te zwij
gen en het zeker niet over persoonlij
ke dingen te hebben.
Het habijt ging uit, want zusters hoor
den zich niet langer van anderen te
onderscheiden. Kloosters werden op
geknipt in kleinschalige gemeenschap
pen die hogere eisen aan het samenle
ven stelden.
Sommigen gingen zelfs alleen wonen.
Velen zetten de finale stap: uittreden
en een leven als burger beginnen.
De nieuwe tijd ging met marginalise
ring en statusverlies gepaard, en
bracht vertwijfeling en verdriet. Zus
ters beseften dat ze hun laatste dagen
in een sterfhuisconstructie zouden
slijten.
De enkele jonge vrouw die nog voor
een leven als religieus koos, trok zich
in een contemplatieve orde achter
kloostermuren terug. Sommige con
gregaties vestigden hun hoop nog op
aanwas van jonge zusters in missiege
bieden, ver weg van Nederland.
In de ziekenzorg en het onderwijs na
men leken geleidelijk de leiding van
de zusters over. Respect voor wat de
congregaties in decennia hadden opge
bouwd, was er daarbij nauwelijks.
Van Heijst: „Tien jaar nadat de Fran
ciscanessen van Bergen op Zoom het
ziekenhuis Lievensberg hadden verla
ten, liet de leiding van leken bij een
jubileum een videofilm maken. Niet
één woord werd aan de zusters ge
wijd; zelfs niet aan het feit dat zij de
halve bevolking van Bergen op Zoom
in de kelders van het ziekenhuis be
schutting tegen het oorlogsgeweld
hadden geboden."
Aan die geschiedenis van zusters in
oorlogstijd wijdt Marjet Derks haar
volgende studie.
Wie zijn wij eigenlijk? Met die vraag
worstelde elke congregatie na het con
cilie. Met voedselbanken, wereldwin
kels, opvangcentra voor heroïnehoer-
tjes en vluchtelingen - op een veel
kleinere schaal dan 'de grote werken'
van weleer - zochten zusters naar een
nieuwe zin van hun bestaan. Ze finan
cierden ook sociale projecten. Max Ha-
velaarkofïïe kon bijvoorbeeld dankzij
de Zusters van Liefde van Schijndel
geschonken worden. Veel van dat
liefdewerk onttrok zich aan het oog
van de samenleving, terwijl ook de
zusters zelf langzaam weggleden uit
het straatbeeld.
ZATERDAG 28 FEBRUARI 2015
liefde
en zusters van liefdeloosheid
Een zuster van de Heilige Vincentius a Paulo geeft in 1941 les op de rooms-katholieke meisjesschool
aan het Paduaplein in Tilburg, foto HH
Marjet Derks
Annelies van Heijst
Annelies
van Heijst
