66 Poetin kijkt hoe
ver het Westen
hem laat gaan om
te zien wat hij nog
kan ondernemen
VERDIEPING 13
sident Janoekovitsj zag onder druk van het
Kremlin plotseling af van samenwerking
met de EU. Na straatprotesten, ruim hon
derd doden door sluipschutterkogels en
een politieke revolutie zit er in Kiev een
nieuwgekozen pro-Europese, anti-Russi
sche regering. De Russen is dit een doorn
in het oog, want zij vinden zichzelf en de
Wit-Russen en Oekraïners eigenlijk het
zelfde volk, dat in één staat thuishoort. Poe-
tins opmerking tegenover president Bush
in 2008 spreekt boekdelen: „Je weet toch
wel, George, dat Oekraïne helemaal geen
staat is?"
„De Russen vinden dat Oekraïne eigenlijk
een aanslibsel is van Rusland", zegt histori
cus Mare Jansen, schrijver van het boek
Grensland. „De Oekraïners hadden van de
9e tot de 13e eeuw een staat met Kiev als
hoofdstad en vragen zich af met welk recht
de Russen zich dat nationale verleden heb
ben toegeëigend. Waarom zou dat het be
gin van de Russische staat zijn en niet van
de Oekraïense?"
Sinds die eerste periode kwamen er bela
gers van alle kanten en hebben talloze over
heersers in het grensland huisgehouden:
Mongolen oftewel Tataren, Russen, Polen,
Turken, de Habsburgers, Duitsers. De
Dnjepr, die door Kiev stroomt, vormt een
scheidslijn tussen oost en west. De rivier
scheidt ruwweg de gebieden waar Russen
en Polen heersten.
De Tweede Wereldoorlog begon met de
Duitse invasie van westelijk Polen. Onder
belicht blijft vaak de gelijktijdige Sovjet
invasie van Polen vanuit het oosten. Lon
den en Parijs verklaarden wel Hitier, maar
niet Stalin de oorlog. Na de oorlog raakte
Duitsland het bezette Poolse gebied kwijt,
maar de zegevierende Sovjetbezetter be
hield zijn wingewest. Sindsdien behoort
de streek rond de stad Lviv tot Oekraïne,
eerst binnen de Sovjet-Unie, later als onaf
hankelijk land.
Steeds nieuwe overheersers brengen de be
volking van een gebied zelden vreugde,
maar groter menselijk lijden dan in het
grensland onder Stalin en Hitler is nauwe
lijks denkbaar. De Amerikaanse historicus
Timothy Snyder laat in zijn boek Bloedlan-
den geplande hongersnoden, deportaties,
massamoorden en etnische zuiveringen de
revue passeren. In wreedheid doen Duit
sers en Sovjets niet voor elkaar onder. Sny
der merkt op dat de moordmachine van
Stalin veel efficiënter was dan die van Hit-
Ier.
Miljoenen mensen kwamen om van de
honger door de gewelddadige afschaffing
van de privélandbouw en excessieve vorde
ringen van graan en andere landbouwpro
ducten. Het hongerjaar 1932-1933 staat be
kend als Holodomor en is door het Oe
kraïense parlement tot genocide verklaard.
Ook in Sovjet-Rusland stierven velen van
honger, maar Oekraïne werd het zwaarst
getroffen. De Holodomor staat in het natio
nale geheugen van Oekraïne gegrift en
wordt Rusland aangerekend.
Poetin en de Russische media slaan Oekraï
ne graag om de oren met de beschuldiging
van fascisme. Hier staat de figuur van Ste-
pan Bandera centraal, een West-Oekraïen-
se activist, die voor de Tweede Oorlog eerst
een wrede strijd voerde tegen de Poolse
machthebbers en vanaf 1939 tegen de Sov
jetbezetter. Toen Hitler in 1941 de Sovjet-
Unie binnenviel, koos Bandera de kant van
de Duitsers volgens het principe dat de vij
and van de vijand een vriend is. De nazi's
waren van Bandera's activisme aanvanke
lijk niet gediend en stopten hem in een
concentratiekamp. In 1944 lieten ze hem
vrij in de hoop dat hij de opmars van het
Rode Leger kon vertragen. Daarna leidde
hij een partizanenstrijd tegen zowel Poolse
communisten als de Sovjetautoriteiten, tot
dat hij in 1959 op 50-jarige leeftijd zielto
gend op straat werd gevonden in Mün-
chen, vergiftigd door een KGB-agent.
Bandera bestreed de Sovjetbezetter vanaf
1944 zij aan zij met de nazi's. Daarom was
hij volgens Moskou een fascist. In Oekraï
ne wordt hij geëerd als vrijheidsstrijder en
dus zijn volgens de Russen alle Oekraïners
fascist.
De term fascist heeft voor de Russen nog
maar één betekenis: vijand. De wereld be
staat grofweg uit twee partijen: nasji (de
onzen) en fascisten. Hoor je niet bij de on
zen, dan ben je fascist. Heeft een van de on
zen fascistische sympathieën, dan is hij
geen fascist want geen vijand.
Oekraïners zijn Klein-Russen, provinciaal-
tjes die bij Rusland horen, zonder eigen
staat en taal, beweren Russen graag. Histo
ricus Mare Jansen moet erom lachen. „Oe-
kraïens is niet een dialect van het Rus
sisch, maar een aparte taal. Dat vinden ook
taalkundigen. Het is vergelijkbaar met Ne
derlands tegenover Duits."
De taal bepaalt in Oekraïne niet de nationa
liteit. Jansen: „In het oosten spreken ze
overwegend Russisch, in het westen Oe-
kraïens. Maar Kiev, waar de bevolking
pro-Oekraïens en pro-Europees is, ligt in
het westen en is toch Russischtalig. In 1991
stemde bij een referendum 90 procent van
de hele Oekraïense bevolking voor onaf
hankelijkheid van Moskou. Ook de overwe
gend Russischtalige Krim stemde in meer
derheid voor. Zelfs in Loegansk en Do
netsk, nu rebellenbolwerken in het oosten,
is de bevolking in meerderheid voor de
Oekraïense onafhankelijkheid, hoewel de
verhoudingen door de strijd nu danig zijn
vertroebeld."
Volgens Snyder zou het een fatale vergis
sing zijn te denken dat de strijd in Oe
kraïne louter om twee grensgebieden gaat.
„Hier staat de huidige wereldorde op het
spel. Een autoritaire staat is een democra
tisch buurland binnengevallen en heeft
daar aan landjepik gedaan. Deze annexatie
is een ongehoorde daad in het naoorlogse
tijdperk. Poetin kijkt nu hoe ver wij hem la
ten gaan om te bepalen wat hij nog meer
kan ondernemen. Cruciaal is hoe het Wes
ten daarop reageert. Laat je dit lopen, dan
heb je in feite al verloren."
Rusland voert oorlog op een manier die je
niet verwacht van een grote mogendheid.
Stiekeme operaties door milities in onher
kenbare uniformen met voertuigen zonder
kentekens zijn van oudsher methoden van
partizanen in hun strijd tegenover een op
permachtige staat. Rusland gedraagt zich
nu als een David, terwijl de Russische mili
taire machine tegenover het nauwelijks be
staande Oekraïense leger een Goliath is.
Door de strijd stiekem te houden, kan het
Kremlin de eigen bevolking wijsmaken dat
er geen oorlog wordt gevoerd. Oorlog is in
Rusland niet populair. Leugens en propa
ganda dienen ook om de publieke opinie
in het economisch oneindig veel sterkere
Westen te beïnvloeden en de Europeanen
en Amerikanen uit elkaar te spelen.
Zand in de ogen strooien is in Rusland
niet nieuw. Toen tsarina Catharina de Gro
te in 1787 een bezoek bracht aan Novoros-
sia - het Nieuw-Rusland dat Poetin pro
beert nieuw leven in te blazen in Oekraï
ne - liet haar adviseur en minnaar Potjom-
kin er fraaie gevels aanbrengen om de in
druk van welvarende dorpen te wekken.
Snyder beschrijft in Bloedlanden hoe in au
gustus 1933, tijdens de Holodomor, de Fran
se politicus Édouard Herriot een bezoek
bracht aan Kiev. Winkeletalages die het he
le jaar leeg hadden gestaan, waren opeens
gevuld met levensmiddelen. Die waren
niet te koop, ze stonden er om Herriot te
beduvelen. De bevolking had de straten
moeten schoonmaken. Agenten, strak in
nieuw uniform, hielden het publiek op af
stand. Herriot werd over de imposante
hoofdstraat Kresjtsjatik door het centrum
van Kiev gereden. Vanuit verschillende ste
den hadden partijmensen auto's laten aan
rukken om de stad een druk en welvarend
aanzien te geven. Zo kon Herriot naar
West-Europa terugkeren om enthousiast
te getuigen van 'het socialistisch élan' dat
de Sovjet-Unie in Oekraïne wist te handha
ven. De van Herriot weggehouden hongers
nood kostte in dat jaar miljoenen Oekraï
ners het leven.
In het vermogen van ondemocratisch Rus
land om in westerse democratieën partijen
uit elkaar te spelen, ziet Snyder het groot
ste gevaar van nu. Mocht Rusland daarin
slagen, dan krijgt het de vrije hand om
buurlanden te destabiliseren. De Oekraïen
se crisis is in feite een Europese crisis. En
daarmee een wereldcrisis.
VRIJDAG 2 JANUARI 2015
Mannen in onherkenbare uniformen patrouilleren in februari 2014 bij het internationale vliegveld van Simferopol op de Krim in Oekraïne, foto Bulent Doruk/HH
Timothy Snyder, historicus
