Burgemeester, leraar, arts en agent
waren pilaren waarop we konden
bouwen. Van vertrouwen in experts
lijkt weinig over. Waar ging het mis?
Zonder vertrouwen
flnreren
enkel de maffia
en het
verzekeringswezen
Piet-Hein Dnnner,
vicevnnrzitter
Raad van State
lecht nieuws: een glas
wijn per dag is toch
niet goed voor je, en pu
re chocolade ook niet. Ja
renlang hoorden we het
tegenovergestelde en
we hebben het gretig ge
loofd. Oké, de wijn moest rood zijn
en de chocolade moest zoveel moge
lijk cacao bevatten, maar dan kreeg je
de juiste antioxidanten binnen die je
beschermen tegen kanker en hartziek
tes. Voor het puberbrein zou alcohol
wél erg slecht zijn. Niks van waar, zeg
gen andere wetenschappers nu.
Wie kun je nog geloven? Vooral op
het gebied van voeding lijken we de
kluts volledig kwijt. Vroeger was
melk drinken gezond, nu weer niet.
En tarwebrood, is dat nou goed, of ma
ken de gluten die erin zitten je juist
ziek? Wie het nog begrijpt, mag het
zeggen.
Ook fraude in de wetenschap en de
voedselketen, misleidende claims van
voedingsproducenten en gebrekkige
overheidscontrole tasten het vertrou
wen aan. De commerciële belangen in
de voedingsindustrie zijn groot en
sommige spelers zoeken de mazen in
de wet. Dit zorgt voor misstanden, zo
als het schandaal met paardenvlees
dat werd verkocht als rundvlees en
verwarrende informatie over bijvoor
beeld gluten, koolhydraten en energie
drankjes. Logisch dat je als burger
niet meer weet wie je moet geloven.
Waar ging het mis? Burgers voelen
zich verraden door de politiek, justitie
en de financiële sector. De incidenten
stapelden zich op. Banken verkochten
te riskante producten (DSB), politici
deden grote beloftes die ze niet waar
konden maken (welke partij niet?),
rechters sloten onschuldige mensen
op (Lucia de B.), wetenschappers ma
nipuleerden onderzoeksresultaten
(Diederik Stapel). Uit boosheid en on
zekerheid zijn we zelf gaan shoppen
in de waarheid. Bevalt het niet wat de
arts zegt, dan zoek je bij een andere
arts of via zelftestjes naar een ander
antwoord. Intussen neemt door publi
caties over fouten en problemen in de
zorg het vertrouwen in ziekenhuizen
af. Een treffend voorbeeld is het ge
sprek tussen een oncologisch chirurg
en een patiënt. Kort voordat de man
onder het mes ging, zei hij: 'Ik heb u
gegoogeld'. 'En viel het mee?', vroeg
de chirurg. 'Ja', zei de patiënt, 'anders
lag ik hier niet'.
Was het vroeger echt zoveel beter?
Zoals met zoveel andere dingen van
vroeger is ook het gevoel van vertrou
wen geromantiseerd. In de jaren vijf
tig hadden minder mensen de beno
digde kennis om het gezag te controle
ren: ze waren lager opgeleid, minder
mondig en de toegang tot openbare in
formatie was beperkt. Toch is het on
behagen niet nieuw. De kerk, de ver
zuilde politiek en maatschappelijke or
ganisaties dempten de manier waarop
het onbehagen en wantrouwen wer-
den geuit. Sinds de opkomst van Pim
Fortuyn in 2002 is de stem van het
volk niet meer weg te denken. Het on
behagen klinkt door in straatinter
views, talkshows en opiniepeilingen.
En wie ergens 'tegen' is, vormt makke
lijker een meerderheid voor stille toch
ten en demonstraties dan wie ergens
'voor' is.
Verrassend genoeg blijkt het ver
trouwen van Nederlanders in gezag
hebbers relatief hoog. We schelden op
straat en op sociale media wel op de
overheid: 'het moet niet gekker wor
den', 'ik voel me niet meer thuis in
dit land'. Toch schommelt ons vertrou
wen in het gezag al jaren rond de 60
procent. Alleen sommige Scandinavi
sche landen scoren beter. Het vertrou
wen in rechters en politie is zelfs 70
procent.
Het vertrouwen in de politiek is ui
terst grillig. Kort na de ramp met de
neergeschoten MH17 was het vertrou
wen in de politiek opvallend groot. In
tussen is het weer gedaald tot de nor
male waardes van tussen de 50 en 60
procent. Dat het vaak anders lijkt,
komt door de voortdurende stroom
opiniepeilingen, die veel aandacht krij
gen van de media en de politiek.
Maar wat is vertrouwen eigenlijk?
Psycholoog Paul van Lange, gespeciali
seerd in vertrouwen en sociaal gedrag
omschrijft het zo: „Vertrouwen is het
vermogen je kwetsbaar op te stellen,
op basis van een positieve verwach
ting van het gedrag van anderen. Ver
trouwen is iets anders dan geloven. Je
geeft vertrouwen altijd in het besef
dat je teleurgesteld kunt worden, dat
de ander je vertrouwen kan bescha
men. Wie gelooft, denkt dat hij nooit
zal worden verraden. Dat vermogen
tot kwetsbaarheid neemt af. Vooral
door de economische crisis, die al vijf
jaar duurt, krijgt het wantrouwen
meer kans. Is dat erg? Ja, dat is erg,
voor ons allemaal. Vertrouwen is het
sociale cement. Wie alleen nog zich
zelf vertrouwt, moet voortdurend
over zijn schouder kijken. Dat is dood
vermoeiend en ongezond. Om met
Piet-Hein Donner, vicevoorzitter van
de Raad van State te spreken: 'Zonder
vertrouwen floreren enkel de maffia
en het verzekeringswezen'.
Ongenuanceerd roepen om meer
vertrouwen is echter geen goed idee.
Een zekere mate van waakzaamheid
ten opzichte van machthebbers is een
gezond, evolutionair gegeven. Bij men
sen als de Amerikaan Bernard Madoff
(die beleggers voor miljarden oplicht
te) en Dirk Scheringa (die cliënten
met dubieuze financiële producten
diep in de schulden stortte), kun je
niet genoeg wantrouwen voelen.
Maar we zijn doorgeslagen in ons
wantrouwen. Vanuit de behoefte aan
DE KLIMAATLEUGEN Tien jaar geleden kreeg Al Gore's film
An Unconvenient Truth over de opwarming van de aarde veel bijval. Al
snel nam de kritiek, afkomstig van nuchtere wetenschappers tot rabia
te complotdenkers, toe. Steeds meer mensen menen intussen dat de
aarde helemaal niet opwarmt. Volgens hen bewijzen de opvallend
koude winters dat. Want als de aarde opwarmt, waarom werd een
deel van de VS vorige maand dan bedolven onder een ongekend
groot pak sneeuw? Er zijn ook critici die de opwarming erkennen,
maar volgens wie dat niets te maken heeft met de uitstoot van CO2.
VOEDING Nergens zijn zoveel tegenstrijdigheden als op het ter
rein van voeding. Aan sommige superfoods worden overdreven posi
tieve krachten toegeschreven, terwijl andere voedingsmiddelen juist
extreem slecht zouden zijn. Zo wordt suiker het 'nieuwe gif ge
noemd en is glutenvrij eten nodig om te voorkomen dat je een 'lek
kende darm' krijgt, die ziektes veroorzaakt. Ook zouden energie
drankjes levensgevaarlijk zijn omdat ze grote hoeveelheden cafeïne
bevatten waardoor je acuut hartfalen kunt krijgen. Dat in deze drank
jes evenveel cafeïne zit als in een kop koffie wordt er niet bij gezegd.
DE MAAGDENPRIK Op internet tierden de vaccinatiemythes
welig. Tegenstanders van vaccinatie tegen baarmoederhalskanker -
zoals de vereniging Kritisch Prikken - beweerden vorig jaar dat het
vaccin de eierstokken van meisjes kan vernietigen en zelfs tot de
dood kan leiden. Voorstanders van de vaccinatie werden nauwelijks
nog geloofd. De overheid voelde zich uiteindelijk genoodzaakt een
verklaring rond te sturen over de 'feiten en fabels' met betrekking tot
de prik. De onrust werd er niet minder van.
zekerheid en veiligheid maken we
wetten en regels die het wantrouwen
institutionaliseren. We zijn minder
bereid om de wet na te leven, vanuit
het gevoel toch niet vertrouwd te wor
den. Omdat we niemand vertrouwen
krijgt ook de controleur een eigen con
troleur, zo ontstaat een hele markt
van betrouwbaarheidsdeskundigen:
de accountants, de toezichthouders,
de visitatiecommissies. Het Droste-ef-
fect is volgens filosoof Jan Bransen
niet te overzien: voor iedere deskundi
ge een diploma, voor ieder diploma
een stempel, voor iedere stempel een
accreditatie, voor iedere accreditatie
weer een deskundige, met een diplo
ma, met een stempel enzovoort.
Het oerwoud aan regels voedt de il
lusie van een maakbare samenleving
waarin alle risico's beheersbaar zijn.
We koesteren een fantasie waarin je
'vertrouwen dat het goed komt' zou
kunnen vervangen door 'verzekeren
dat het niet fout gaat'. Alle regels en
controles maken ons banger als steeds
weer blijkt dat het toch misgaat. Ze
knabbelen aan de eigen oordeelsvor
ming van mensen. Zonder regels
moet je zelf beslissen of het wel goed
is wat je doet. Mét regels hoefje min
der na te denken: 'Het mag toch?' De
zucht naar meer toezicht staat haaks
op de wens van een prettige leefcul
tuur.
Met alle regelgeving en extern toe
zicht hebben we een samenleving ge
maakt die op wantrouwen stoelt. Als
je vindt dat iemand vertrouwen eerst
moet verdienen, heb je de strijd al ver
loren. Het begint met vertrouwen, en
met goede wil. Een pakkend nieuw ge
luid klinkt vanuit de gemeente Hol
landse Kroon. Daar is bij wijze van ex
periment 80 procent van de regels uit
de Algemene Plaatselijke Verordening
(APV) geschrapt omdat ze weinig zin
vol of overbodig zijn. Het gaat bijvoor
beeld om regeltjes dat honden niet op
de stoep mogen poepen, mannen niet
mogen wildplassen en dat winkelwa
gens de naam van winkel moeten dra
gen. Niet dat al die dingen opeens wél
mogen. De gedachte is dat dit soort re
gels zich in het onderling verkeer
moet handhaven. Terug naar het ge
zond verstand en een beetje vertrou
wen.
Dat vertrouwen is niet erfelijk,
maar wordt vooral bepaald door ons
sociale netwerk. Het wordt gevormd
door het gedrag van anderen, door de
economische situatie en maatschappe
lijke trends. Het vermogen anderen te
vertrouwen is niet alleen prettig voor
je directe omgeving, het is ook goed
voor jezelf. Het belang van een goed
sociaal netwerk is minstens zo belang
rijk voor je gezondheid als geen over
gewicht hebben en niet roken. Hoe be
ter je sociaal netwerk en hoe meer je
anderen durft te vertrouwen, hoe
ouder je wordt.
Er is niets dat een dosis vertrouwen
en gezond verstand niet kan oplossen.
Leef een kwetsbaar leven en wan
trouw met mate.
Wantrouwen regeert
door Mo Prins
Bronnen Gezonde voeding, wie kan ik nog vertrouwen?, lezing hoogleraar Fred Brouns, Universiteit Maastricht (2014); Laat je niets wijsmaken. Over de macht van experts en de kracht van gezond verstand, boek hoogleraar gedragswe
tenschappen Jan Bransen, Radboud Universiteit Nijmegen; CBS-cijfers over vertrouwen in mensen en organisaties (2014); Toezicht en vertrouwen: Alice in spiegelland?, voordracht Piet-Hein Donner, vicevoorzitter Raad van State (2014);
Het onbehagen voorbij. Een wekend perspectief op onvrede en onmacht, publicatie Raad voor de Maatschappelijke Ontwikkeling (2013). Verder gesprekken met: Eefje Steenvoorden (onderzocht het vertrouwen in de politiek); Paul van
Lange, hoogleraar psychologie (specialisatie vertrouwen en sociaal gedrag), Vrije Universiteit Amsterdam; Flans Boutellier, hoogleraar veiligheid en burgerschap, Vrije Universiteit Amsterdam.
