Islamitische Staat vernietigt systematisch het
erfgoed van Syrië en Irak. Vanwege ideologie
en voor gewin. Niemand houdt ze tegen.
66 Het Westen kijkt
toe hoe schatten
op grote schaal de
grens over worden
gesmokkeld
10 VERDIEPING
VERNIETIGING ERFGOED
Antieke mozaïeken, religieu
ze iconen, Romeinse
muntjes en aardewerken
kruiken. Voor Islamitische
Staat (IS) zijn ze van on
schatbare waarde.
Financieel gezien, welte
verstaan. De terreurbeweging, die delen
van Syrië en Irak in haar greep heeft, ex
ploiteert het eeuwenoude verleden van bei
de landen als een ervaren koopman. En
maakt daarbij misbruik van de erbarmelij
ke omstandigheden waaronder veel Syriërs
en Irakezen leven, zegt de Syrische archeo
loog Amr al-Azm. Uit armoede zoeken de
mensen naar bodemschatten. Een antieke
vaas betekent weer een beetje eten.
Wat niet verkocht kan worden, mag kapot.
Jihadisten trekken een spoor van vernie
ling door hun zelfverklaarde kalifaat Afwij
kende culturen en geloven worden niet ge
tolereerd, evenmin als het erfgoed dat daar
aan herinnert. Kerken van religieuze en et
nische minderheden, maar ook moskeeën
en monumenten van, volgens IS, verkeerde
versies van de islam: alles wordt zonder ge
nade gesloopt. Ontheiligd.
Terwijl het geweld van de Irak-oorlog
(2003-2011) en de in 2011 begonnen Syri
sche burgeroorlog al veel mensenlevens en
een grote culturele tol hebben geëist, doet
Islamitische Staat daar nog een flinke
schep bovenop. Met elke steen die IS laat
sneuvelen, brokkelt ook een stukje geschie
denis af.
„Het verleden wordt letterlijk opgeruimd",
treurt Peter Akkermans, hoogleraar archeo
logie van het Nabije Oosten aan de Univer
siteit Leiden. Akkermans vreest voor het
lot van Sabi Abyad, de Syrische nederzet
ting waar hij samen met collega's 25 jaar on
derzoek heeft gedaan. Na het uitbreken
van de burgeroorlog moesten de opgravin
gen worden gestaakt. Een deel van de L<eid-
se vondsten was te zien in het museum
van het nabijgelegen Raqqa, nu 'hoofdstad'
van IS. Voor de archeologen is het gissen
hoe de collectie er nu aan toe is. Wel is ze
ker dat hun depot is geplunderd.
Een pijnlijke realiteit voor Unesco, de
VN-organisatie voor onderwijs, cultuur en
wetenschap. Unesco heeft als doelstelling
het cultureel erfgoed overal ter wereld te
beschermen, maar slaagt daar tijdens gewa
pende conflicten nauwelijks in. Direc
teur-generaal Irina Bokova roept de strij
dende partijen in Syrië en Irak herhaalde
lijk op het erfgoed te sparen.
Tevergeefs.
„Feitelijk zijn we machteloos", zegt Karim
Hendili, specialist Arabisch erfgoed op het
Parijse hoofdkantoor van Unesco. Zijn col
lega Edouard Planche, een jurist die zich
bezighoudt met het voorkomen van illega
le handel in antiek, voegt daaraan toe dat
de organisatie geen mandaat heeft om nale
ving van het Cultuurgoederenverdrag uit
1954 (zie kader) af te dwingen en het erf
goed ter plaatse te verdedigen. „Wij heb
ben geen blauwhelmen", sombert hij.
„Wat kunnen we doen?"
Veel, oordeelt de Nederlandse erfgoeddes-
kundige Joris Kila. Volgens Kila vergeet
Unesco om het internationaal oorlogsrecht
creatief te benutten. Zo kan het Internatio
naal Strafhof (2002) individuen strafrechte
lijk vervolgen voor oorlogsmisdaden, waar
onder ook de opzettelijke beschadiging van
cultureel erfgoed. Syrië en Irak zijn niet
aangesloten bij het Strafhof, maar staten
die dat wel zijn, kunnen teruggekeerde
IS-strijders individueel aanklagen. Unesco
zou zulke rechtszaken moeten stimuleren,
meent Kila.
Kila oppert de inzet van moderne technolo
gie voor het verzamelen van bewijsmate
riaal. Satellietbeelden en drones, maar ook
identificatie van jihadisten via filmpjes en
foto's die ze zelf op internet hebben gezet.
Ook vraagt hij zich af waarom niet wordt
samengewerkt met de internationale coali
tie tegen Islamitische Staat. Coördinaten
van erfgoedlocaties kunnen tijdens de plan
ning van militaire operaties op een no-stri-
ke lijst worden geplaatst, om nevenschade
bij luchtaanvallen te vermijden.
Praktische ideeën, maar zijn ze ook haal
baar? Als deel van de VN kan Unesco niet
om de internationale politieke verhoudin
gen heen. Felle veroordeling van de Syri
sche president Bashar al-Assad voor bom
bardementen op werelderfgoedstad Aleppo
is bijvoorbeeld onmogelijk zolang er bin
nen de VN nog staten zijn die zijn bewind
steunen. Assads bondgenoten Rusland en
China vormen met hun vetorecht in de
VN-Veiligheidsraad een blokkade voor een
doortastender beleid. Niet vreemd dat
Unesco-medewerkers Edouard Planche en
Karim Hendili dan ook liever vertellen
over hun politiek neutrale taken. Voorlich
tingsprogramma's tijdens vredestijd moe
ten militairen bewust maken van hun
plicht erfgoed te ontzien, medewerkers
van musea krijgen training om collecties
snel in veiligheid te brengen en douaniers
wordt verzocht extra alert te zijn op gesto
len antiek, sommen ze op.
Slappe maatregelen, concluderen de archeo
logen. Amr al-Azm en Peter Akkermans ho
pen dat hun petitie zal leiden tot strengere
internationale wetgeving tegen illegale
handel in antiquiteiten. „Het Westen kijkt
nu toe hoe kunstschatten op grote schaal
de grenzen over worden gesmokkeld", zegt
Akkermans fel. Joris Kila sluit zich daarbij
aan. Dat er grote vraag is naar archeologi
sche koopwaar, merkte Kila onlangs zeifin
Ttirkije. „In een winkeltje in Istanbul trof
ik een groot mozaïek uit Irak aan. Verkocht
in handzame stukjes..."
Vogelvrij
door Lotte Martini
Peter Akkermans, hoogleraar
archeologie Nabije Oosten
