De laatste Sovjet-president Michail Gorbatsjov probeerde
het Sovjet-rijk door hervormingen te redden. Het leidde
tot de ineenstorting van de communistische heilstaat.
6 DE MUUR
U
De Britse historicus Orlando Figes
(i959), die bekend werd met werken
over de Russische revolutie en het le
ven onder de Sovjet-dictatuur, ziet in
Gorbatsjov de laatste grote Russische
revolutionair. „Gorbatsjov beriep zich
in zijn hervormingsijver op Lenin.
Waar anderen slechts lippendienst
aan Lenin bewezen, geloofde Gor
batsjov werkelijk dat diens ideeën
nog relevant waren." Gorbatsjov, on
der wiens bewind de Muur in Berlijn
viel, hóefde dat gigantische hervor
mingsproject niet te beginnen, be
toogt Figes in zijn meest recente boek
Revolutionair Rusland, 1891-1991. Rond
1985, toen Gorbatsjov aan de macht
kwam, was de Sovjet-Unie een stabie
le en wereldwijd gerespecteerde - en
gevreesde - grootmacht.
Figes: „Geen van de problemen die
Gorbatsjov wilde aanpakken, vormde
een existentiële bedreiging voor het
Sovjet-systeem. Er was geen nood
zaak voor een radicale herstructure
ring." Volgens de historicus beston
den de problemen vooral in de hoof
den van Gorbatsjov en andere hervor
mers in de communistische partij.
„Zij namen een steeds grotere kloof
waar tussen de Sovjet-werkelijkheid
en hun socialistische idealen."
Dat hun inspanningen om die socialis
tische idealen alsnog te verwezenlij
ken uitdraaiden op de implosie van
de Sovjet-Unie, konden zij niet voor
zien, dat is de wrede ironie van de ge
schiedenis. In 1991, toen de USSR op
hield te bestaan, kwam er in de analy
se van Figes in Rusland een einde aan
een revolutionaire periode die een
eeuw had geduurd. Honderd jaar om
dat volgens de Britse Ruslandkenner
de Russische revolutie niet begon in
het jaar 1917, toen Lenins bolsjewie
ken de macht grepen, maar al eerder,
in 1891, toen hongersnood het land
teisterde en de Russische bevolking
voor het eerst tekenen van verzet
toonde tegen het autocratische tsaren-
bewind. Dit was ook de periode waar
in de generatie van de oude bolsjewie
ken, die de Oktober-revolutie zou lei
den, werd geboren.
Zes jaar geleden begon Orlando Figes
aan het onderzoek voor dit boek waar
in zijn eerdere werk over de Russi
sche revolutie moest samenkomen.
„Rusland was zes jaar geleden een
heel impopulair, doods onderwerp.
Maar toen het boek verscheen bleek,
door de crisis in Oekraïne, dat de Rus
sische revolutie niet voorbij is. Al
thans: wij leven nog altijd in de scha
duw ervan. Ik dacht in de jaren negen
tig dat Rusland de weg naar democra
tie was ingeslagen en dat het land
veel sneller succesvol zou zijn dan an
dere Oost-Europese staten. Maar dat
was een misvatting. Onder het dicta
toriale, anti-westerse bewind van Poe-
tin blijkt dat het Russische probleem
niet weg is en dat ook de huidige Rus
sische politieke cultuur nog altijd is
geïnfecteerd met dezelfde elementen
die de honderdjarige cyclus die ik be
schrijf, bepalen."
Wat die elementen zijn? Een autocrati
sche heerser, de tsaar, Stalin, Poetin,
die zich omringt met dienaren, die af
hankelijk zijn van zijn gunsten. Ver
der is er ook nu de noodzaak voor het
regime om een buitenlandse vijand in
het leven te roepen en zo de bevol
king achter zich te verenigen. Tenslot
te zijn er de bureaucratie, de corrup
tie en de angst voor de potentieel al
les verzengende woede van het volk.
Figes onderscheidt drie revolutionaire
generaties. De oude bolsjewieken, me
rendeels afkomstig uit de kosmopoliti
sche, marxistische intelligentsia. Die
eerste generatie werd door Stalin tij
dens de Grote Terreur (het schrikbe
wind van 1934 tot 1938 waarbij miljoe
nen mensen werden verbannen of ver
moord) uitgeroeid. Daarna kwam de
generatie van het stalinisme, die de ge
dwongen collectivisatie van de land
bouw en de industrialisering mee
maakte, profiteerde van het verbeter
de onderwijs en onder Brezjnev een
aparte klasse zou vormen: Sovjet
kleinburgers. „Dat waren vaak men
sen met een eenvoudige achtergrond,
veel nationalistischer in karakter dan
de eerste generatie bolsjewieken."
GORBATSJOV EN ANDERE
HERVORMERS NAMEN
EEN STEEDS GROTERE
KLOOF WAARTUSSEN DE
SOVJET-WERKELIJKHEID
EN HUN SOCIALISTISCHE
De derde en laatste generatie bolsje
wieken is volgens die waarvan ook
Gorbatsjov deel uitmaakt. Zij lieten
zich inspireren door de 'dooi' onder
Nikita Chroesjtsjov na Stalins dood in
1953. Zij grepen terug op de idealen
van 1917. Figes: „Cruciaal is in mijn
ogen Chroesjtsjovs geheime rede op
het twintigste partijcongres in 1956,
voor al die mannen met bloed aan
hun handen. Terwijl allerlei partijfrac
ties met elkaar streden om de macht,
rekende hij af met de persoonlijkheid
scultus rond Stalin. Voor het eerst in
de geschiedenis erkende de partij dat
er een fout was gemaakt. En wat voor
fout! Namelijk met het gevolg dat mil
joenen mensen waren vervolgd en ver
nietigd. Dat leidde tot een diepe more
le crisis. Voor mij is die speech het be
gin van het einde."
Dat het Sovjet-systeem niet toen al in
stortte, schrijft Figes mede toe aan de
angst onder de bevolking en aan de
vrees in het Kremlin voor ingrijpende
veranderingen. „Je hebt maar één 1937
nodig om mee te intimideren. Het
jaar waarin de zuiveringen het
wreedst waren. De herinnering aan
de daaraan doodt politiek initiatief,
maakt conformisten van elk individu.
Dat gebeurt tot vandaag de dag."
Het einde kwam veel later en was
roemloos. Op 25 december 1991 kon
digde Gorbatsjov live op tv aan dat hij
aftrad: de Sovjet-Unie hield op te be
staan. Het revolutionaire project, dat
volgens Figes begon in 1891, was mis
lukt. „In politiek opzicht is de revolu
tie dood, maar die honderd geweldda
dige jaren leven voort in de mentali
teit van de mensen."
Sindsdien zoekt Rusland, eerst onder
Boris Jeltsin en nu onder Vladimir
Poetin, een nieuwe plaats in de we
reld. Het huidige regime is vooral ge
richt op machtsbehoud en restauratie.
Poetin probeert een stem te geven
aan de onvrede onder dë bevolking
over het verlies van de Sovjet-Unie.
„Toen iedereen het de hele tijd over
die vreselijke, bloedige geschiedenis
had, lokte dat een tegenreactie uit.
Russen kregen genoeg van alle kri
tiek. Met bizarre gevolgen: bijna de
helft van hen wil nu een leider als Sta
lin terug. En 78 procent van de kijkers
naar een tv-programma over de collec
tivisatie, waarbij miljoenen mensen
omkwamen, vond die gedwongen
overstap naar collectieve landbouw
noodzakelijk. „Ook de Grote Terreur
wordt gerechtvaardigd. Ruim 70 pro
cent van de ondervraagden geloofde
dat de Tsjeka, de voorloper van de
KGB, de openbare orde beschermde.
Dus, hoewel bijna iedereen weet dat
de KGB tussen de tien en dertig mil
joen onschuldige slachtoffers op haar
geweten heeft, vindt tweederde van
de Russen dat geen probleem. Dat
duidt op een syndroom, waar Poetin
graag gebruik van maakt als hij het
heeft over 'buitenlandse vijanden'.
Want Poetin is in de eerste plaats een
een voormalig geheim agent."
De wens om aan de geschiedenis een
positieve draai te geven, is niet ver
wonderlijk, vindt Figes. „Oekraïners,
Georgiërs en Balten kunnen de Rus
sen de schuld geven van hun proble
men. Maar de Russen kunnen alleen
zichzelf verwijten maken." En op zelf
verwijt bouw je geen staat, wil Figes
maar zeggen. Zo bagatelliseerde Poe
tin in een toespraak voor geschiedenis
leraren in 2007 de uitwassen onder
Stalin: „Ja, onze geschiedenis kent pro
blematische pagina's. Maar welke
staat heeft die niet? Wij hebben geen
napalm uitgestrooid boven Vietnam,
noch heeft het nazisme bij ons voet
aan de grond gekregen."
En dan is er nog een andere, niet te
onderschatten erfenis waar Rusland
mee worstelt. Ooit strekte het Russi
sche Rijk zich uit tot ver in Centraal-
Azië, terwijl ook de Baltische landen,
Oekraïne en Wit-Rusland ertoe be
hoorden. Waartoe dat kan leiden,
bleek dit jaar in Oekraïne. Figes: „Tsa
ristisch Rusland was imperialistisch.
De Sovjet-Unie was een messianis
tisch, ideologisch rijk. In de voormali
ge Sovjet-republieken buiten Rusland
leven omvangrijke Russische bevol
kingsgroepen, die het gevoel hebben
dat zij hun thuisland zijn kwijtge
raakt. Poetin heeft de bescherming
van die groepen tot prioriteit ge
maakt. Dat is een serieus probleem.
De vraag voor de toekomst lijkt mij
daarom hoe Rusland een plek in de
wereld kan vinden als een natie en
niet als een imperium, of als een revo
lutionair-ideologisch project."
VLADIMIR POETIN
2012 - HEDEN
DMITRI MEDVEDEV
2008 - 2012
VLADIMIR PÖÊTIN
1999 - 2008
BORIS JELT5IN
1991 - 1999
MICHAIL GORBATSJOV
1985 - 1991
KONSTANTIN TSJERNENKO
1984 - 1985
JOERI ANDROPOV
1982 - 1984
LEONID BREZJNEV
1964 - 1982
NIKITA CHROESJTSJOV
1953 - 1964
JOZEF STALIN
1924 - 1953
VLADIMIR LENIN
1917 - 1924
XXXXX PARTIJLEIDER COMMUNISTISCHE PARTIJ USSR
XXXXX PRESIDENT RUSLAND
door Wierd Duk
