In februari 1989 werd de 20-jarige Chris Gueffrey doodgeschoten bij een po
ging om over de Muur naar West-Berlijn te vluchten. Nauwelijks tien rMan- y
den later was de Muur geschiedenis. Gueffrey was het laatste dodelijke slachtof
fer van wat de communisten de 'Antifaschistischer Schutzwall' noemden.
2
DE MUUR
0
Het fundament van de Muur werd
aan het eind van de Tweede Wereld
oorlog gelegd toen de Sovjet-Unie en
de westerse geallieerden moesten be
slissen hoe het na de oorlog verder
moest met het grotendeels verwoeste
Duitsland. Kreeg het een kans op een
nieuw begin? Het Westen en de Sov
jet-Unie dachten daar verschillend
over. De Sovjets zagen Duitsland het
liefst als een uitgekleed en kaalgevre
ten stuk land, dat als een neutrale buf
fer tussen oost en west geen gevaar
meer zou opleveren voor de vrede -
lees voor de Sovjet-Unie. Het Westen
vreesde dat zo'n neutraal, maar armoe
dig Duitsland in de armen van de Sov
jet-Unie zou worden gedreven, ter
wijl juist behoefte was aan een stabiel
land, dat kon bijdragen aan het her
stel en dat ovendien een buffer was te
gen de communistische dreiging.
Alleen een gedeeld Duitsland bleek
een eind te kunnen maken aan de pat
stelling met als grens de positie van
de geallieerde legers in mei 1945- Tij
dens een ontmoeting in februari 1945
in lalta verdeelden de Sovjet-leider
Stalin, de Amerikaanse president
Roosevelt en de Britse premier
Churchill Europa in een westerse en
oosterse invloedszone.
De oorlog had de twee kampen bij el
kaar gebracht, maar nu kwamen de
oude tegenstellingen terug. Stalin
dwong Polen, Hongarije, Roemenië,
Bulgarije en Tsjecho-Slowakije tot
Sovjet-satellieten, geleid door zetba
zen van het Kremlin. De nieuwe Ame
rikaanse president, Harry Truman, be
streed de agressieve expansie van de
Sovjets met vooral economische mid
delen. Zijn Marshallplan bood Europe
se landen massale steun voor hun we
deropbouw, waardoor het communis
me zijn aantrekkelijkheid verloor. Sta
lin vreesde dat hij daardoor zijn greep
op de communistische landen zou ver
liezen en verbood hen mee te doen
aan het plan.
Omdat voor Duitsland nog steeds
geen oplossing was, gooide Stalin op
24 juni 1948 de knuppel in het hoen
derhok. Hij sloot het westelijke deel
van Berlijn hermetisch af. Ruim twee
miljoen Berlijners werden van hun
eerste levensbehoeften beroofd. De
VS en Groot-Brittannië stelden on
middellijk een luchtbrug in, die gedu
rende elf maanden West-Berlijn be-
voorraade. Stalin had zijn hand over
speeld en hief de blokkade op 12 mei
1949 op. Een half jaar later werd de
Bondsrepubliek Duitsland (BRD) op
gericht, een maand later gevolgd door
de stichting van de Duitse Democrati-
sche Republiek (DDR). De grens tus
sen oost en west was definitief getrok
ken, maar daarmee werd de Koude
Oorlog voor het eerst voelbaar. De in
1950 uitgebroken Korea-oorlog vorm
de het begin van de geldverslindende
wapenwedloop tussen Oost en West.
In maart 1953 overleed Stalin. Zijn op
volger Nikita Chroesjtsjov schokte de
wereld toen hij genadeloos afrekende
met de erfenis van Stalin. Voor het
eerst werd duidelijk hoeveel tiental
len miljoenen doden de 'held van de
grote vaderlandse oorlog' op zijn ge
weten had. De ontmaskering van Sta
lin leek de weg vrij te maken voor een
andere idee over een vreedzamer
beeld van het Westen. Maar voor de
bevolking van de DDR was het Wes
ten natuurlijk nooit een vijand ge
weest. Tussen 1949 en 1961 waren drie
miljoen Oost-Duitsers via Berlijn
naar het Westen gevlucht. Omdat de
leegloop de ontwikkeling van de
DDR dreigde te stagneren, moest er
een halt aan worden toegeroepen, be
seften de DDR-leiders. Op 13 augus
tus 1961 werd begonnen met de aan
leg van een prikkeldraadversperring
tussen de westerse en Russische sec
tor van Berlijn. Het prikkeldraad werd
snel een muur, die de vlucht van nog
meer Oost-Duitsers voorkwam.
Vanaf 1964 begon onder Leonid Brezj-
nev een guurdere wind te waaien.
Van de nieuwe partijleider mochten
alle communistische buurlanden hun
eigen gang gaan, zolang het maar niet
de socialistische doelstelling schaad
de; dan zou het Warschaupact ingrij
pen. Wat dat betekende, merkten de
Tsjechen in 1968, toen Russische
tanks een eind maakten aan de korte
vrijheid van de Praagse Lente.
De ongebreidelde uitbreiding van het
kernwapenarsenaal was voor de wes
terse bevolking een bron van angst.
De Amerikaanse president Richard
Nixon bleek gevoelig voor de kritiek,
niet in het minst omdat het drama in
Vietnam duidelijk had gemaakt dat
de macht van de VS niet onbegrensd
was. Ook de Duitse bondskanselier
Willy Brandt pleitte voor meer ont
spanning. Het gevolg was dat de Sov
jet-Unie en Amerika hun machtshon
ger verplaatsten naar landen in het
Midden-Oosten, Midden-Amerika en
Azië. In 1983 - de Koude Oorlog was
in volle hevigheid terug - noemde VS-
president Ronald Reagan de Sov
jet-Unie het 'rijk van het kwaad'. Rea
gan schroefde de wapenwedloop tot
ongekende hoogte op. Door kruisra
ketten op Europees grondgebied te
plaatsen, wilde hij Sovjet-Unie dwin
gen tot wapenonderhandelingen. Rea
gan had daar zelf ook belang bij om-
BERLIJN
1989
q West-Berlijn
dat het verzet in Europa tegen de
Amerikaanse kernwapens steeds gro
ter werd. Zijn strategie slaagde en met
Sovjet-leider Michael Gorbatsjov
sloot hij een ontwapeningsakkoord.
Het laatste hoofdstuk van de Koude
Oorlog was begonnen, hoewel nie
mand dat nog besefte.
Onder invloed van de nieuwe ont
spanning nam het verzet in de com
munistische landen begin jaren tach
tig toe. Maar de benoeming van Mi
chael Gorbatsjov in 1985 tot Sovjet-lei-
der was het definitieve keerpunt en
de kiem voor de val van de Muur. Gor
batsjov gaf met zijn glasnost (open
heid) en perestrojka (verandering) de
democratiseringsbewegingen onge
kende ruimte. Ongetwijfeld speelden
ook de harde opstelling van Reagan
en de door de Sovjet-Unie niet meer
te betalen wapenwedloop een belang
rijke rol bij het uiteenvallen van het
communistische machtsblok. Niet ie
dereen in Europa was er echter blij
mee. Zo liet de Britse premier Marga
ret Thatcher aan Gorbatsjov weten dat
ze absoluut géén Duitse eenwording
wenste. „Dat zou de na-oorlogse gren
zen veranderen en de stabiliteit onder
mijnen. We kunnen niet accepteren
dat onze veiligheid wordt bedreigd",
zei ze anderhalve maand vóór het val
len van de Muur.
Op dat moment hadden de Hongaarse
communisten al vrijwillig het veld ge
ruimd voor een nieuwe democrati
sche regering en waren in Polen de
eerste vrije verkiezingen geweest.
Toen Hongarije de grens met Oosten
rijk opende, reisden duizenden
Oost-Duitsers via Hongarije naar het
Westen. Pogingen om de exodus te
gen te gaan, mislukten. Op 9 novem
ber 1989 hakkelde een DDR-fïinctio-
naris voor een Amerikaanse tv-came-
ra iets over onmiddellijke toestem
ming voor Oost-Duitsers om vrij te
reizen. Diezelfde avond passeerden
tienduizenden Oost-Berlijners de ge
hate grens. De Muur was gevallen.
Gorbatsjov had de gebeurtenissen
toen al lang niet meer in de hand.
Zijn pogingen het communistische
rijk door hervormingen te redden,
hadden geleid tot de vernietiging van
Lenins erfenis. Het feit dat hij alles
liet gebeuren - volgens Vladimir Poe-
tin 'de grootste strategische catastrofe
van de 20e eeuw', was essentieel voor
het vallen van de Muur. Op 3 oktober
1990 werd de DDR verenigd met
West-Duitsland. Daarna was het ook
snel afgelopen met de Sovjet-Unie.
Toen de Sovjet-Unie als communisti
sche supermacht bijna twee jaar later
uiteenviel, was de Koude Oorlog al ge
schiedenis.
door Johan Bosveld
DE MUUR
WERD IN
DE OORLOG
BEDACHT
Aarden Wal
lengte 111,9 km
V-A~t
'Franse
\U y sector
"Y -
<Wrt'nr
Checkpoint Charlie
Amerikaanse
A* sector
Checkpoint Bravo
Berlijnse Muur
lengte 43,1 km
Sovjet -
sector
Brandenburger Tor
O Checkpoints
