Siciliaanse magistraten rusten niet totdat ze weten waarom hun collega's Falcone en
Borsellino werden vermoord. Was dat het werk van de maffia of speelde de staat ook een
rol? Komende week begint het proces dat een antwoord moet geven op die vragen. Zelfs
president Napolitano moet getuigen.
12 SPECTRUM
buitenland
en de zijnen het signaal dat het oude
pact tussen staat en maffia niet meer
werd gerespecteerd, want tot die tijd
werden vonnissen altijd in een later
stadium 'bijgestuurd' in het voordeel
van de maffia.
De politiek moest daarom een lesje
worden geleerd. De moord, anderhal
ve maand later, op Salvo Lima, de Sici
liaanse rechterhand van de machtige,
meervoudige premier Giulio Andreot-
ti, was een gigantische wake-up-call.
Talloze politici vreesden: 'Nu ben ik
aan de beurt'. Maar het geweld richtte
zich in eerste instantie op de symbo
len van de strijd tegen de maffia: Gio
vanni Falcone en daarna Paolo Borsel
lino. De moord op beide magistraten
en vooral de manier waarop - ze wer
den opgeblazen met enorme hoeveel
heden springstof - was de tweede
waarschuwing. De derde waren de
bommen die in 1993 ontploften bij
burgerdoelen buiten Sicilië: in Floren
ce, Milaan en Rome.
Een dergelijke gewelddadige reactie
van de mafia was nog nooit eerder ver
toond. „Het was duidelijk dat achter
de aanslagen een politiek plan zat,
maar welk plan zullen we misschien
nooit te weten komen. Feit was dat de
democratie wankelde en dat Italië ris
keerde een narcostaat te worden",
zegt Giancarlo Caselli, de magistraat
die na de moord op Falcone en Borsel
lino aanbood orde op zaken te stellen
bij de maffiabestrijding in Palermo.
Ook nadat Caselli werd geïnstalleerd
als hoofdprocureur bleef het land op
zijn grondvesten trillen. Dat kwam
mede door een enorme financiële cri
sis.
-Een andere oorzaak was het instorten
van het politieke bestel als gevolg van
de 'Operatie Schone Handen', die de
corruptie van de 'oude politiek' begon
te bestrijden. Toen vervolgens ook in
Rome bommen ontploften, dacht
toenmalig premier Ciampi, zo vertel
de hij later, aan een staatsgreep.
De huidige Siciliaanse magistratuur
veronderstelt dat niet de mafia de re
gie voerde over al het geweld en de fa
se daarna, maar dat ze onderdeel was
van wat de vermoorde Falcone het
'grote spel' had genoemd. Want ook
Caselli geeft toe dat de maffia „twee
honderd jaar heeft kunnen voortle
ven omdat delen van de politiek, de
instituties en de economie daar baat
bij hebben. Met de processen tegen
Andreotti en Dell'Utri (de Siciliaanse
rechterhand van Berlusconi, nu in de
cel wegens banden met de mafia,
red.) hebben we dat aangetoond."
Er is echter ook een andere theorie.
Die luidt dat de maffia niet meer is
dan een uitvoerend orgaan, een
legeronderdeel van de echte regis
seurs. Dat is wat de Siciliaanse procu
reur Roberto Scarpinato denkt: „Toto
Riina is wakker geworden en wil de
magistraten van dit proces dood om
dat hij zeer pijnlijke onthullingen
vreest. Hij weet namelijk wie hem
heeft overtuigd zulk excessief geweld
te gebruiken", aldus Scarpinato, die
de laatste weken op alle mogelijke ma
nieren wordt bedreigd.
De magistraat denkt dat de aanslagen
in 1993 waren geregisseerd om de ex
tremistische vleugel van Riina en zijn
oude politieke handlangers door de
zijdeur te laten verdwijnen. Zo kon
den ze plaats maken voor nieuwe
manschappen. Op politiek vlak zou
zo'n nieuweling Silvio Berlusconi kun
nen zijn geweest. Berlusconi werd in
1994 premier, nadat zijn partij Forza
Italia, uit het niets opgezet door Mar
cello dell'Utri, had gezegevierd. Dell'
Utri wordt er intussen ook van be
schuldigd bij 'de onderhandeling' be
trokken te zijn geweest.
Maar het OM wil eerst bewijzen dat
de maffia werd gemanipuleerd. Iets
waar ook Riina van overtuigd is. Hij
was 'God op aarde', maar werd 'ver
kocht', zoals hij zijn arrestatie na 23
jaar vrijheid noemt. Tot die tijd had
hij zijn gang kunnen gaan.
Scarpinato concentreert zich in zijn
aanklacht vooral ook op maffiosi die
op onverklaarbare wijze nooit werden
opgepakt en op de talloze pogingen
bewijslast te vervalsen. Zo is er de
spijtoptant die zichzelf beschuldigde
van de moord op Borsellino, maar dat
Nooit had hij oog
voor de buitenwe
reld, geen opmer
king, geen grimas
op het brede ge
laat. Toto Riina,
de baas der maffia
bazen, gearresteerd op die nu histori
sche ochtend van 15 januari 1993, leek
zijn twintig keer levenslang uit te zit
ten zoals het een 'levend begravene'
betaamt: stil en stoïcijns, zonder een
spoor van spijt. Italië had zich erbij
neergelegd dat alle geheimen met
hem in het graf zouden verdwijnen.
De man die'het beest'wordt ge
noemd, was wel altijd present op de
zittingen van de talloze processen
waarbij hij betrokken was. Hij luister
de immer aandachtig, maar ontkende
alles en bagatelliseerde zijn rol. Daar
mee hield hij vast aan de door hem
zelf gecreëerde mythe dat zo'n klein
gezet boertje onmogelijk de wrede
dictator van eenantistaat kan zijn ge
weest
Maar er is iets veranderd in Toto. In
de rechtszaal is hij hypergeconcen-
treerd en op de luchtplaats van de ge
vangenis in Parma is zijn gereser
veerdheid en zwijgzaamheid verdwe
nen. Hij praat tegen zijn vaste 'gezel
schapsdame', zoals de maffioso Alber
to Larusso wordt genoemd, honderd
uit, natuurlijk wetende dat hij wordt
gefilmd en afgeluisterd. Hij roemt
zichzelf en analyseert gebeurtenissen
uit het verleden, maar spreekt ook
doodvonnissen uit over magistraten.
Het inmiddels 84-jarige 'beest' is ont
waakt, maar waarom?
Het antwoord heet 'la trattativa', of
wel 'de onderhandeling' die de Itali
aanse staat begin jaren '90 met de
maffia zou hebben gevoerd over een
nieuwe maffiose en misschien ook po
litieke orde. Volgens de magistraten
van Palermo hebben in die jaren (de
len van) de staat met (delen van) de
maffia samengewerkt en zijn er zeer
omstreden gunsten verleend. Dit al
les om een eind te maken aan de ge-
weldsgolf die Toto Riina had ontke
tend als reactie op de definitieve ver
oordelingen van talloze maffialeiders.
De veroordelingen waren voor Riina
Het was duidelijk dat
achter de aanslagen
een politiek plan zat
maffioser
Italiaanse staat:
door Eelco van der Linden
Magistraat Giancarlo Caselli
