J.L-
streken of
kompasrichtin
gen getekend zijn.
Omdat deze roos hori
zontaal moet kunnen draaien, is
in het midden een holle koperen dop aangebracht
die op een verticale pen rust. De magnetische
noordpool, die in het noorden van Canada ligt, valt
niet samen met de geografische of ware noordpool.
Daarom wordt de kompasnaald zodanig op de roos
vastgemaakt dat die zich in een bepaald gebied auto
matisch naar het ware noorden richt. Zeilt het
schip verder in oostelijke of westelijke richting dan
neemt de afwijking of variatie tussen het magneti
sche en geografische noorden toe en moet de kom
pasroos worden gecorrigeerd. Daarvoor kregen
stuurlieden 'schuyvende rozen' mee, waarbij de
kompasnaald ten opzichte van de windroos ge
draaid kon worden. Door de voordurende beweging
van schepen draaien rozen veel heen en weer en
slijt het betrekkelijk zachte koper in de dop. De
wrijving neemt daardoor toe en het instrument ver
liest zijn nauwkeurigheid. Om dit soort slijtage te
voorkomen, krijgen de koperen doppen van de
VOC-kompassen halverwege de 18de eeuw een
stukje agaat, een hard mineraal kwarts. Bovendien
stellen de bewindhebbers in diezelfde periode nieu
we richtlijnen op voor de kompasdozen, waarin het
draaibare gedeelte is gemonteerd. De houten kom
pasdozen worden door duurzame koperen binnen-
dozen vervangen, die ketels worden genoemd. Ko
per is weliswaar duurder dan hout, maar is minder
gevoelig voor vocht en trekt niet krom. Dat ver
klaart het verschil tussen de houten kompasdoos in
het planetarium, die in een
droge, vaste opstelling stond, en
de koperen ketel van het tweede
kompas.
Als Adriaan Kakelaar in 1742 overlijdt, neemt
zijn twintigjarige zoon Henrikus de functie
van zijn vader over en hij zet de werkzaam
heden voort vanuit het ouderlijk huis aan de Rotter-
damsekaai. De jonge Kakelaar ontpopt zich al snel
als een veelzijdige ondernemer. Hij levert niet al
leen vlaggen en kompassen aan de VOC, maar ook
aan de Middelburgse Commercie Compagnie
(MCC). Bovendien is hij reder van een Middelburg
se walvisvaarder en theekoopman. Ook blijkt hij de
nodige boekhoudkundige kennis in huis te hebben,
want in 1757 volgt zijn aanstelling tot kassier van de
MCC. Vijfjaar later legt de opperboekhouder zijn
werk neer. Hij heeft te veel nevenactiviteiten en
kan zijn werk niet langer naar behoren verrichten.
Kakelaar solliciteert. De directeuren willen hem
graag bevorderen en zijn zelfs bereid om zijn salaris
met twee- tot driehonderd gulden per jaar te verho
gen, mits hij zijn andere werkzaamheden beëin
digt. Kakelaar gaat akkoord en staakt de Groenland
vaart en theehandel. Wel blijft hij vlaggen en kom
passen aan de VOC en MCC leveren.
Ambachtswerkplaatsen waren vaak familiebedrij
ven, die van vader op zoon werden voortgezet. Zijn
huwelijk met Louisa Maria van Goens is echter kin
derloos. We mogen aannemen dat zijn bedrijf geen
eenmanszaak was. Wie en hoeveel knechten voor
hem werkten, is onduidelijk. Wel kennen we een
van zijn leerlingen, een zekere Cornelis Vlijberge.
In december 1780 breekt de Vierde Engelse Oorlog
uit en handel en scheepvaart komen grotendeels
stil te liggen. De vraag naar scheepsbenodigdheden
neemt af en Kakelaar besluit na enige tijd om zijn
bedrijf van de hand te doen. In november 1783 is de
zaak rond en neemt Pieter Vlijberge, zeilmaker en
vader van de eerder genoemde Cornelis, zijn huis
en werkplaats aan de Rotterdamsekaai over. Vijf
maanden later dient Kakelaar zijn ontslag in bij de
VOC en volgt de 24-jarige Cornelis Vlijberge hem
op als de officiële kompasmaker van de Compagnie.
Kakelaar is inmiddels verhuisd naar de Middelburg
se Bogaardstraat en overlijdt daar op 14 juni 1786 op
64-jarige leeftijd. Het kompas in het Zeeuwse plane
tarium is dus een van zijn laatste werkstukken. Het
tweede kompas is moeilijker te dateren, maar ge
zien de grote overeenkomst tussen de getekende ro
zen, zal die iets eerder zijn gemaakt.
Zijn opvolger krijgt het overigens niet makkelijk,
handel en scheepvaart stagneren en opdrachten blij
ven uit. In 1792 verkoopt hij zijn pand aan de Rotter
damsekaai. Kennelijk heeft Vlijberge meer van zijn
meester geleerd, want zijn carrière vertoont een op
merkelijke gelijkenis met Kakelaar. In 1801 wordt
hij namelijk tot onderboekhouder van de MCC be
noemd en vier jaar later klimt hij op tot opperboek
houder. De uitoefening van zijn nieuwe functie is
echter van korte duur. In september 1805 verschijnt
hij niet op kantoor. Zijn vrouw, die even later door
de directeuren op het Commerciehuis wordt ontbo
den, begrijpt er niets van. Haar man is die morgen
gewoon naar zijn werk gegaan. Zoekacties volgen,
maar blijven zonder resultaat. Later blijkt dat Vlij
berge voor zijn crediteuren de wijk heeft genomen.
In mei 1807 plaatst de rechtbank, toen nog vier
schaar genoemd, een advertentie in de Middelburg-
sche Courant. Daarin roept zij iedereen op, 'die ee-
nig regt, actie of pretentie' heeft op de boedel van
Cornelis Vlijberge, om zich zo spoedig mogelijk te
melden.
ZATERDAG 22 MAART 2014 SPECTRUM 11 -
Planetarium in Middelburg, foto gemeente Middelburg/Aart van Belzen
Linksboven: Kompas koperen ketel, foto J.P. van Braam Houckgeest
Links inzet: Kompasroos Kakelaar. foto A. Hoelen
