r
Voor de invoering van het GPS-systeem was het
kompas het belangrijkste navigatie-instrument
voor zeevarenden. Alleen al in de 18de eeuw
zijn er honderden in Middelburg gemaakt,
waarvan slechts weinig exemplaren bewaard
zijn gebleven
I
10 SPECTRUM
historie
Tijdens restauratiewerkzaamheden
aan het beroemde planetarium van
Zeeland in 1972 ontdekken restaura
teurs een kompas dat bovenin het
instrument 'verscholen' zit. Met eni
ge moeite kunnen ze de naam van
'Henrikus Kakelaar tot Middelburg'
ontcijferen. Later schrijft de natuur- en sterrenkun
dige Huib Zuidervaart dat er geen nadere bijzonder
heden over deze man bekend zijn en hij veronder
stelt dat Kakelaar een lokale leverancier van scheeps-
benodigdheden is geweest. Een aanname die, zoals
we zullen zien, juist blijkt te zijn. Op dit moment
wordt het Zeeuwse planetarium, dat tussen 1783 en
1786 is gebouwd, opnieuw gerestaureerd. Voor deze
gelegenheid is de houten kompasdoos uit het toe
stel gehaald en schoongemaakt.
Maritieme musea krijgen regelmatig verzoeken om
informatie over navigatiemiddelen. Zo ook vorig
jaar. Een man meldt zich bij het Scheepvaartmu
seum te Amsterdam met een oud kompas. Het
blijkt een zogenoemd 'droog' kompas te zijn, beves
tigd in een roodkoperen kompasketel zonder carda-
nische ophanging. Op de getekende kompasroos
staat 'By Henrikus Kakelaar tot Middelburg'. De
Amsterdamse conservator kent de kompasmaker
niet en hij vermoedt dat het om een negentien-
de-eeuwse instrumentmaker uit Zeeland handelt.
Hij adviseert de eigenaar om het Maritiem mu-
ZEEum in Vlissingen te benaderen. Via medewer
kers van dat museum kom ik in contact met inge
nieur Adriaan Hoelen, die het instrument deskun
dig uiteen heeft genomen en heeft onderzocht. Van
hem ontvang ik verscheidene foto's en een deskun
dige beschrijving. Op dit moment kennen we dus
twee kompassen van de hand van Kakelaar, tijd
voor een historisch onderzoek.
In de vroegmoderne tijd waren ambachtslieden
in gilden verenigd en binnen dit gildesysteem
vormden de kompas- en zeilmakers in veel ste
den samen een eigen organisatie. In Middelburg wa
ren de kompasmakers al in 1585 bij het Sint Lucasgil-
de ondergebracht, waarin ook kunstenaars en kunst
ambachtslieden zaten. Op 7 juni 1729 wordt de Mid
delburgse meester zeil- en kompasmaker Adriaan
Kakelaar benoemd tot de officiële kompasmaker
van de Zeeuwse kamer van de VOC. Zijn huis en
winkel staan aan de Rotterdamsekaai, op nog geen
steenworpafstand van het Oost-Indisch Huis. Het
zijn drukke jaren en Kakelaar levert veel kompassen
aan de Compagnie.
Voor een goede koers en positiebepaling op zee is
het scheepskompas een onmisbaar navigatie-instru
ment. Stuurlieden moeten daar blind op kunnen va
ren en aan de kwaliteit worden hoge eisen gesteld.
Het kompasmaken is dan ook een precies werkje
dat met het magnetiseren van de kompasnaald be
gint. Daarvoor gebruiken kompasmakers zogenaam
de 'zeylstenen', stukken natuurlijk magneetijzerste-
nen of magnetiet, die onder meer op de eilanden
Cyprus en Elba gedolven worden. Is de naald een
maal gemagnetiseerd dan bevestigt de maker daar
een papieren wind- of kompasroos op, waarop de
-
Kakelaar
bepaalt
de koers
door Ruud Paesie, maritiem historicus in Middelburg
.•4 4 Hf»»*
ttittiairtnxuii
4». t. •«•••••••«V
l«a.'
4
«a>
-.4
.♦4
4
.4*1.. •«••«Ik
Kompasmakers, achttiende eeuw.
