Provocatie
SPECTRUM 13
standplaats Polen
Michiel van Blommestein
De crisis in buurland Oekraïne grijpt
de Polen bij de keel. Al sinds het be
gin worden hulpmiddelen naar het
buurland gestuurd. De Poolse actua
liteitenprogramma's hebben het
nergens anders over en politici die elkaar niet kun
nen luchten, staan opeens zij aan zij. Een vriendin
van mij heeft uit solidariteit zelfs haar nagels
blauw-geel geverfd, de kleuren van Oekraïne. Van
alle Europese landen zijn het Polen en de Baltische
landen die het hardst roepen om actie tegen de Rus
sische provocatie.
Dat woord valt hier heel vaak: provocatie. Als corres
pondent heb ik lang moeite gehad om goed uit te
leggen wat die term nou eigenlijk betekent. In Ne
derland betekent het zoiets als uitdagen. Een gluren
de tuinkabouter zo aan je schutting
hangen waardoor het lijkt dat hij de
tuin van je buren bespiedt. Dat is pro
vocatie. Of een Ajax-voetballer die
uitbundig juicht voor het supporters
vak van Feyenoord. Veel verder gaan
we in Nederland niet.
Maar in Polen (en in andere ex-com
munistische landen) heeft provocatie
nóg een betekenis. Anne Appelbaum,
een Amerikaanse journaliste die is ge
trouwd met de Poolse minister van
Buitenlandse Zaken, beschreef het vo
rige week in de Washington Post als
geniepige acties van geheime diensten om gebeurte
nissen te creëren die in het voordeel uitvallen van
hun overheid. Stilletjes dankte ik mevrouw Appel
baum voor die zinsnede, want tot nu toe kon ik er
maar slecht mijn vinger op leggen.
Oekraïne staat bol van verhalen over provocatie. Zo
als berichten over betaalde bandieten die tijdens de
demonstraties in Kiev extra rotzooi trapten, zodat
de regering een excuus had om in te grijpen. Maar
het kan ook subtieler; de beste propaganda heeft im
mers een kern van waarheid. En dat maakt het zo
lastig, want vaak is iets niet wat het lijkt. Toen er fo
to's opdoken van met hakenkruizen bekladde syna
gogen, was de vraag of ze afkomstig waren van
neo-nazi's die zich gesterkt voelden door de nieuwe
regering (zoals Rusland wilde doen geloven) of was
het provocatie? Je weet het vaak niet.
Sinds de overname van de Krim door de Russen is
de subtiliteit helemaal weg. Zo toonde het Russi
sche journaal een item over honderdduizenden Oek-
raïners die naar Rusland vluchtten, 'uit angst voor
de fascisten'. Daarbij beelden van lange files bij een
grensovergang. Maar de Poolse media hadden het
vrij snel door: het waren archiefbeelden van een
Pools-Oekraïense grensovergang waar het altijd
druk is. Terecht of niet, het provoceren roept bij de
Polen woede en angst op. De geschiedenis wordt
hier snel aangehaald. Hitier maakte immers ook aan
spraak op het Poolse Gdansk om de Duitsers in die
stad zogenaamd te beschermen tegen Poolse bandie
ten. Recenter zagen de Polen de inval in Georgië, en
nu Oekraïne. Met zo'n timide NAVO, wie zegt dat Li
touwen niet de volgende is? En daarna Polen? „Wes
ten, word wakker!", aldus de vriendin met blauw
gele nagels op Facebook. En met een verwijzing
naar de nazi-overval op Polen: „We mogen niet het
zelfde laten gebeuren als op 1 september 1939!"
Berdjajev en Solovjov te bestuderen
tijdens hun vakantie. Centraal in het
werk van de conservatieve, slavofïele
denkers staat de vermeende messianis
tische opdracht van Rusland. Rusland
speelt, in hun opvatting, een speciale,
cultureel-superieure rol in de wereld.
Om de zuiverheid van de volkeren
van het Russische Rijk te bewaren
moet, onder spirituele leiding van de
Russisch-Orthodoxe kerk, een sterke,
autocratische staatsmacht zijn bur
gers behoeden voor ondermijnende,
decadente en materialistische, buiten
landse invloeden.
Met deze kennis in het achterhoofd is
de Russische verontwaardiging over
de ontheiliging van de Christus Ver
losser-kathedraal in Moskou door de
punkband Pussy Riot beter te begrij
pen. In de woorden van Aleksandr
Doegin - die Amerika beschouwt als
een 'rijk van het kwaad' - was die ac
tie een 'rechtstreekse, door vijandige
krachten geplande aanval op het hart
van ons systeem'. Dat de actievoeren
de muzikanten van Pussy Riot in het
Westen als helden van de vrije me
ningsuiting worden gevierd, bewijst
voor de Russische machtselite de wes
terse, morele inferioriteit; net als de
westerse protesten tegen de officiële
Russische kijk op homoseksualiteit.
Ook Poetins ingrijpen op de Krim
past naadloos in zijn conservatieve
programma, waarin het herstel en het
behoud van de grenzen van het 'histo
rische Rusland' centraal staan. Illustra
tief is dat Poetin in zijn eerste perscon
ferentie over de crisis rond de Krim
sprak over het Oekraïense 'Slavische
broedervolk' dat het slachtoffer dreigt
te worden van westers gezinde 'extre
misten'. Met die laatsten worden de
nieuwe machthebbers in Kiev be
doeld, onder wie zich behalve westers
gezinde democraten ook ultranationa-
listische neo-nazi's bevinden, die be
horen tot de paramilitairen van de an
ti-Russische beweging Pravy Sektor
(Rechtse Sector). Naar het idee van de
huidige Russische politieke en militai
re elite is de onafhankelijkheid van
Oekraïne, volgens de overlevering de
bakermat yan het Russische Rijk, een
tijdelijke afwijking.
Poetin heeft pas de laatste jaren zijn
ideologie uitgewerkt, die hij nu om
zet in de praktijk. Doegins neo-Eur-
azianisme is hiervan de kern. Poetin
stelde in 2011 aan voormalige Sovjet
republieken voor om een Euraziati-
sche Unie op te richten, als tegen
wicht voor de Europese Unie, de Vere
nigde Staten en China. Een nieuw
machtsblok, onder Russische leiding,
binnen de geopolitieke ruimte van de
oude Sovjet-Unie. Liberaal in z'n eco
nomische principes, conservatief in
z'n moreel-politieke opvattingen.
Kazachstan, Wit-Rusland en
Armenïe moeten tot deze Unie beho
ren. Maar het grote, strategisch belang
rijke Oekraïne, met een deels etnisch
Russische bevolking, grenzend aan de
Europese Unie en met de Krim, waar
Rusland al militaire bases heeft, is
voor het slagen van Poetins paradepro
ject van vitaal belang. De revolutionai
ren van de Majdan in Kiev gooiden
roet in het eten. Zij willen zo min mo
gelijk met Rusland te maken hebben.
Maar in de wereld van Vladimir Poe
tin trekt niet een groep opstandelin
gen op een plein in Kiev de grenzen
van het Russische Rijk. Dat doet dege
ne aan de top van de macht: de heer
ser van het Kremlin.
Het Westen staat erbij, kijkt ernaar en
heeft geen idee hoe met dit assertieve
Rusland om te gaan. Merkel: „Poetin
leeft in een andere wereld." Maar Poe
tin leeft in een voor hem reële wereld
en hij heeft in het Westen ook bewon
deraars, van de Franse conservatief na
tionalistische Martine Le Pen tot de
aartsconservatieve Amerikaanse politi
cus Pat Buchanan. Zij zien in de Russi
sche leider de aanvoerder van een
nieuwe, internationale conservatieve
beweging, een machtige hoeder van
traditionele waarden, die zich verzet
tegen 'decadente westerse uitspattin
gen', als homohuwelijk, abortus, femi-
nistisch-extremisme, secularisme en
ondermijning van het traditionele ge
zin. Langzaam maar zeker bouwt het
Euraziatische Kremlin met het 'Poeti-
nisme' aan een alternatieve ideologie
voor het westerse liberalisme. De eer
ste clash tussen die verschillende be-
schavings-concepten vindt nu plaats,
op de Krim. En niets duidt erop dat
Vladimir Poetin gaat verliezen.
Nationalistische deelnemers in Moskou tijdens de jaarlijkse Russische Mars waar onder meer de tsarentijd wordt
herdacht, foto Alexander Vilf/RIA Novosti
©reageren?
spectrum@depersdienst.nl
ZATERDAG 8 MAART 2014
