Rond haar honderdste
geboortedag inspireert
Etty Hillesum meer dan
ooit. Haar leven staat deze
maand centraal in tal van
herdenkingen. Tk wil iets
doen voor het nageslacht'.
SPECTRUM 3
actueel
Als 9-jarige jongen
schuift Klaas Sme-
lik (63) van tijd tot
tijd heimelijk het
bureaulaatje van
zijn vader open. Hij
kijkt dan in een van
de elf schoolcahiers, volgeschreven
met inkt, hier en daar ook met pot
lood, in een vrijwel onleesbaar hand
schrift. „Dat S. kon ik lezen. Ik dacht
dat het om mijn vader ging, dat het
een afkorting van zijn achternaam
was." Het blijkt een - begrijpelijke -
vergissing. Smeliks vader, ook Klaas
geheten, heeft in 1936 een 'korte, zeer
vurige' relatie met Etty Hillesum,
maar de S. betreft Julius Spier, een an
dere geheime liefde van de schrijfster
van oorlogsdagboeken. Voordat zij op
29-jarige leeftijd in het concentratie
kamp Auschwitz-Birkenau sterft,
heeft de Joodse vrouw haar diepste ge
dachten toevertrouwd aan dit, inmid
dels broos geworden, papier.
Vele jaren later raakt ook Klaas Smelik
junior gefascineerd door Hillesum. „Ik
bekeek haar cahiers als niemand in de
buurt was. Ik durfde er anders niet
aan te komen. Haar schriftjes waren
magisch voor mij, maar ook wel lugu
ber. Want het ging om gedachten die
waren opgeschreven door iemand die
kort daarna in Auschwitz was ver
moord. Het was alsof je in een graf
aan het graven was."
Op zondag 8 maart 1941 begint Hil
lesum aan haar notities, waarvan een
van de latere schriftjes verloren gaat.
'Vooruit dan maar!' zijn de eerste
woorden, waarmee ze aangeeft dat
het haar moeite kost haar geremdheid
opzij te zetten om zich te gaan uit
drukken op 'een onnozel stuk lijntjes
papier'. Ze stapt echter vlot over haar
schroom en schaamte heen. Vrijwel
dagelijks, af en toe meerdere keren
per dag, schrijft ze in de schriftjes, tot
ze op dinsdag 13 oktober 1942 in het
doorgangskamp Westerbork de laat
ste regels noteert: 'Men zou een pleis
ter op vele wonden willen zijn'.
In eerste instantie zijn Hillesums pen
nenvruchten erop gericht om los te
komen van de chaos en gekte in het
gezin waarin ze opgroeit en waardoor
ze een 'verstopte ziel' had, zoals ze
het zelf noemt. Ze schrijft openlijk
over haar erotische gevoelens voor
oudere mannen en maakt gewag van
de steelse affaires die ze heeft terwijl
ze samenwoont met de vele jaren
oudere Han, die ze ook wel 'Pa Han'
noemt. Hoewel om haar heen de ont
beringen en gruwelijkheden van de
Tweede Wereldoorlog toenemen,
maakt Hillesum daar, in tegenstelling
tot in haar tientallen brieven, in haar
dagboeken nauwelijks melding van.
Ze spiegelt het oorlogsgeweld veel
meer aan haar eigen belevingswereld.
Ze werpt vragen op als: hoe terecht is
het de Duitse bezetter te haten, zo
lang we zelf ook haat koesteren? En:
waarom doen mensen elkaar dit aan?
De diepgang van haar spirituele zoek
tocht begeestert honderd jaar na haar
geboorte nog altijd miljoenen lezers
wereldwijd. In Frankrijk en Italië is
Hillesum enorm populair, maar ook
in eigen land staat de schrijfster deze
maand weer centraal in boeken en
herdenkingen. Ze beïnvloedt pos
tuum levens en carrières, precies zo
als zij dat wilde. Dat is bij uitstek ook
het geval bij Klaas Smelik. „Bij ons
thuis was het altijd Etty dit en Etty
dat. Zij was niet alleen bevriend met
mijn vader, maar werd ook hecht met
mijn halfzus Johanna, Jopie in de dag
boeken. Etty was voor mij een soort
overleden tante, over wie meer werd
gesproken dan over levende tantes."
Ook al krijgt Smelik de oorlogsverha-
len met de paplepel ingegoten, het is
niet de hoofdreden dat hij hoogleraar
Hebreeuws en jodendom aan de uni
versiteit van Gent wordt. „Dat heeft
te maken met een voorval dat type
rend was voor Etty Hillesum en dat
mijn vader mij als kind al vertelde en
dat hij nooit had kunnen verwerken.
Het ging om haar weigering onder te
duiken, omdat Etty het lot van haar
volk wilde delen." Vanaf het moment
dat zijn vader dat verhaal vertelt, weet
Smelik dat hij meer aan de weet wil
komen over het lot van het Joodse
volk en waarom Hitier het koste wat
kost wilde uitroeien.
Smelik was aanvankelijk te jong om
zich te realiseren dat de 'familiaire'
band met Hillesum hem met een bij
zondere taak zou uitrusten: het ver
breiden van haar gedachtegoed. Een
diepe wens die zij in haar dagboeken
optekent: 'Ik zou lang willen leven,
om het later alles tóch nog eens te
kunnen uitleggen. En als me dat niet
vergund is, welnu, dan zal een ander
het doen. En dan zal een ander mijn
leven verder leven, daar waar het mij
ne is afgebroken. Daarom moet ik het
zo goed en zo volledig en zo over
tuigd mogelijk leven tot de laatste
ademtocht, zodat diegene die na mij
komt niet helemaal opnieuw hoeft te
beginnen en het niet meer zo moei
lijk heeft. Is dat ook niet iets doen
voor het nageslacht?'
De missie om Hillesums kennis, in
zichten en ervaring met zo veel moge
lijk mensen te delen, strandt aanvan
kelijk. Een buurvrouw brengt de dag
boeken direct na de oorlog naar Klaas
Smeliks vader, maar die slaagt er niet
in ze gepubliceerd te krijgen. Smelik
junior moet nu lachen om al die rede
nen die de uitgeverijen ter motivering
van hun weigering hadden bedacht.
„Haar dagboeken en de twee brieven
die zij vanuit kamp-Westerbork
schreef, zouden te filosofisch zijn."
De echte reden was volgens Smelik
dat Nederland niet zat te wachten op
clementie voor de Duitse bezetter.
„Als Duitsland in de jaren vijftig een
voetbalwedstrijd won, werden in
Zandvoort bij alle Duitse auto's de
banden lek gestoken. De haat leefde
toen nog heel sterk. Verder wilde
men vooral graag horen over de gru
welijkheden van de oorlog, maar die
staan niet in Hillesums dagboeken."
Pas in 1981 slaagt hij erin een deel van
haar teksten te laten uitgeven. Vijf
tien jaar later richt hij in Gent het
Etty Hillesum Onderzoekscentrum
op. Inmiddels is het tijd geworden de
generatie aan te spreken die geen per
soonlijke band heeft met de Tweede
Wereldoorlog en geen specifieke ken
nis heeft over die periode. Smelik
komt daarom volgende week met een
nieuw boek - Ik zou lang willen leven -
speciaal voor 16-, 17- en 18-jarigen. De
hoogleraar schreef het boek samen
met kinder- en jeugdboekenschrijf
ster Janny van der Molen.
Van der Molen (45) studeerde af op
Etty Hillesum en is exemplarisch
voor de mensen op wie Hillesums
oeuvre een grote impact heeft. Zij las
op haar 18e Het verstoorde leven - het
eerste boek, met een selectie van tek
sten van Hillesum - op aanraden van
een vriendin. „Geen ander boek heeft
sindsdien mijn leven zo op zijn kop
gezet als de dagboeken van Etty Hil
lesum", vertelt ze.
Vanuit een klein Fries dorp is Van der
Molen in die periode net naar Utrecht
verhuisd en raakt daar al op haar eer
ste dag verliefd. „Ik was in emotionele
zin een beetje de weg kwijt en daar
om geïnteresseerd in hoe Etty met dat
gevoel omging. Ze schrijft dat ze de
man op wie ze verliefd was, haar the
rapeut Julius Spier, wilde hebben.
Maar ze wist dat dat niet kon. Kunnen
we die liefde niet omzetten naar een
liefde zonder dat hebben, peinst ze.
Misschien wel naar een liefde voor al
le mensen. En dan vraagt ze zich af
hoe dat met de bezetter zit, kan ze die
wel liefhebben eigenlijk? Ik werd op
gevoed met pasklare antwoorden, Hil
lesum leerde mij te leven met vra
gen."
Van der Molen voelt zich sindsdien ge
roepen de woorden van Hillesum,
waarmee de Joodse vrouw wilde bij
dragen aan een betere wereld na de
oorlog, door te geven. „Hillesum wil
de niet haten, ook al haatten anderen
haar. Zij weigerde een indeling te ma
ken in goede en slechte mensen. Was
zij eigenlijk zo veel beter dan een
Duitse soldaat? Zij laat ons zien dat er
ook nu nog geen klip en klare ant
woorden zijn op de levensvragen
waar uitgerekend jong volwassenen
in onze verharde samenleving tegen
aan lopen. Hooguit dat de antwoor
den, als die er al zijn, in jezelf zitten."
ZATERDAG 11 JANUARI 2014
nog
en haat
door Dora Rovers
Grote foto: Etty Hillesum op een ongeda
teerde foto.
Kleine foto: De schrijfster aan de tafel,
waar ze haar dagboeken schreef, uitkij
kend over het Museumplein, vermoede
lijk begin jaren veertig.
foto's Hollandse Hoogte
Etty Hillesum (geboren 15 januari
1914 in Middelburg) verhuist op
10-jarige leeftijd met haar ouders
naar Deventer. Als ze 18 is, gaat ze
rechten en Slavische talen studeren
in Amsterdam. In 1936 heeft ze een
korte relatie met de oud-zeeman en
schrijver Klaas Smelik. Later woont
ze samen met de veel oudere Han.
Ze raakt verliefd op haar therapeut
Julius Spier, een 54-jarige Joodse
ex-bankier, die nazi-Duitsland is ont
vlucht. Spier werkt als psychothera
peut en zet Hillesum aan tot het
schrijven van dagboeken, waarin hij
zelf veelvuldig voorkomt als S.
In 1942 gaat ze bij de Joodse Raad
in Amsterdam werken. Ze verruilt
haar administratieve baan echter
voor maatschappelijk werk in kamp
Westerbork. Etty Hillesum sterft op
haar 29e in Auschwitz-Birkenau.
janny van der Molen en Klaas Smelik - Ik
zou lang willen leven; over de dagboeken en
brieven van Etty Hillesum, 1941-1943.
Uitgeverij Balans, 17,50 euro.
reageren?
spectrum@depersdienst.nl
De Drukkerij in Middelburg houdt
vrijdag 17 januari vanaf 13.30 uur
een middag in de Burgerzaal van
het stadhuis rondom de viering van
de honderdste geboortedag van
Etty Hillesum. Het boek Ik zou lang
willen leven van Klaas Smelik en Jan
ny van der Molen wordt deze mid
dag gepresenteerd en actrice Julika
Marijn geeft een voorstelling. De uit
gever overhandigt een eerste exem
plaar aan burgemeester Harald Berg-
mann van Middelburg. Toegang is
gratis; na afloop van de bijeenkomst
om 15.00 uur is er gelegenheid om
het boek te laten signeren.
Het Étty Hillesum Onderzoekscen
trum houdt van 13 tot en met 15 ja
nuari in Gent een internationaal con
gres om haar honderdste geboorte
dag te herdenken. Er zijn sprekers
en toneelvoorstellingen. Informatie:
www.ehoc.ugent.be/Congress2014
