24 ZEELAND
NA-OORLOGSE GESCHIEDENIS
Een keurig uitgevoerde opdracht werd
voor een jonge, gereformeerde zuster,
een levensgroot trauma.
De familie Meyer
v was deel van de
schuld die mijn
moeder heel
persoonlijk voelde
Waarvan het
ontaarde karakter
de christen
vanzelfsprekend
tegenstaat
Achteraf, ja, achteraf wor
den de dingen duidelijk.
Vooral als je gaat spitten,
kun je soms voor verras
singen komen te staan,
lohan Gortworst kwam
erachter dat aan wat al
tijd als een karaktereigenschap is be
schouwd, een trauma ten grondslag kan
liggen. Hij dook in het verleden van zijn
stille, bescheiden moeder en ontdekte
een levensgroot schuldgevoel, waarvan
een metafoor altijd aanwezig was in het
gereformeerde gezin waarin hij opgroei
de: het zilver van de familie Meyer, de Am
sterdamse buren die werden weggevoerd
en nooit meer terug kwamen.
Zijn boek, dat vorige week vrijdag in de
Uilenburgsjoel in Amsterdam werd gepre
senteerd, draait om die ene keer dat zijn
moeder zich uitliet over wat haar hele le
ven donker kleurde. Ze had als psychia
trisch verpleegkundige de joodse patiën
ten van het gesticht in Franeker, waar ze
werkte, naar Westerbork begeleid. Een an
dere verpleegster, die vóór haar voor die
klus werd aangewezen, had geweigerd. Zij
bleek later actiefin het verzet. Pas tegen
het einde van haar leven durfde zuster
Magdalena Sap uit te spreken dat ze een
andere keuze had moeten maken.
„Ik heb nooit begrepen waarom mijn moe
der, die als enige uit een gezin van negen
kinderen een vak had geleerd, B-verpleeg
kundige, niet trotser was op dat feit. Ze
vertelde ook nooit wat over de tijd dat ze
in verschillende gestichten haar opleiding
deed en later ook werkte. Het moet te ma
ken hebben gehad met die ene gebeurte
nis. Erover praten bracht haar keuze te
veel op de voorgrond. Ze vertelde ook nau
welijks over de familie Meyer, van wie wij
een zilveren suikerstrooiertje en een zout-
potje in de kast hadden staan. Zilver in
bruikleen. Ik wist dat het van de familie
Meyer was, dat die mensen waren wegge
voerd en nooit meer terug gekomen. Maar
van mijn tantes heb ik moeten horen wat
de rol van die mensen was in het leven
van mijn moeder. Meneer Meyer opende
voor mijn moeder de wereld van schoon
heid en muziek, door met de meisjes Sap
een koortje op te richten. Dat de Meyers
niet bij haar familie zijn ondergedoken, is
bij mijn moeder deel geworden van die
hele grote schuld jegens het Joodse volk,
die zij heel persoonlijk heeft gevoeld.
Door het op te schrijven heb ik aan een
kant geprobeerd haar te begrijpen en aan
de andere kant wil ik tegenspreken, of ten
minste tóch nuanceren wat in de geschie
denisboeken staat. Dat de Nederlanders
niet zo veel moeite hadden met de verwer
king van de oorlog. Dat ze zich op de toe
komst, de wederopbouw richtten. Dat zal
allemaal waar zijn, maar het leven van
mijn moeder zou fleuriger zijn verlopen,
als ze die loodzware last niet had gedra
gen."
In zijn onderzoek naar de gebeurtenissen
die het leven van zijn moeder zo beïn
vloedden, kon Johan Gortworst moeilijk
voorbijgaan aan de gereformeerde achter
grond van Magdalena Sap. Haar vader was
bij De Schelde in Vlissingen actief gewor
den in de christelijke metaalbewerkers-
bond. Hij had de verheffing van de arbei
der voor ogen, maar wel met een zeer
rechtlijnige en reformatorische opvatting
van wat verheffing was. Hoewel de even
zeer gereformeerde familie van zijn oma,
afkomstig uit een familie van kleine vlas
sers uit Hoofdplaat, veel soepeler en gevoe
liger was, bleef starre rechtlijnigheid in
het gezin Gortworst een eigenschap van
de Zeeuwen.
„Als ik eerlijk ben, heb ik zelf ook lang
moeite gehad me te realiseren dat wie an
ders denkt dan 'wij', met onze gerefor
meerde en soms gevoelsarme dogma's,
ook weieens gelijk kan hebben. In het
boek beschrijf ik ook mijn eigen jeugd en
achtergrond, al was het alleen maar om te.
beseffen hoe ongemakkelijk het is om je
daaraan te ontworstelen. Ik deed mijn
ouders verdriet door niet meer naar de
kerk te gaan. De kerk en de zekerheden
van mijn veel emotioneler ingestelde va
der, die geen andere houvast had dan de
Bijbel."
Gedurende zijn onderzoek werd Jo
han Gortworst regelmatig ge
schokt door wat het referentieka
der van zijn moeder moet zijn geweest. In
het boek is een afbeelding opgenomen
van een bladzij uit het Gereformeerd Jon
gelingsblad van januari 1939. In de rubriek
Uit het Volle Leven gaat het over De Jood.
We kunnen er uit opmaken dat er in de
ogen van de auteur twee Joodse volken
zijn: het oud-testamentische, door god uit
verkoren volk en het Joodse volk dat ooste
lijk van Nederland woont en waarvan het
ontaarde karakter de Nederlandse chris
ten vanzelfsprekend tegenstaat. Nu de
Duitsers de joden proberen te verdrijven,
moeten de christenen, ngt als Paulus,
maar voor hen bidden. Andere aanbevelin
gen, zoals bijvoorbeeld hun onderdak bie
den, worden niet gedaan.
De auteur onderzoekt en passant ook zijn
eigen drijfveren. Welke invloed heeft de
aanwezigheid van de familie Meyer gehad
op de keuzes die hij zelf maakte? Het jon
getje dat zendeling wilde worden en zijn
psalmversjes zo keurig uit zijn hoofd leer
de, mag de gereformeerde kerk dan wel
de rug hebben toegekeerd, het zijn toch
evangelische opvattingen en feiten uit het
collectieve geheugen die zijn loopbaan
hebben bepaald.
Als student in Amsterdam kwam Jo
han Gortworst in de Nicolaaskerk
terecht, waar krakers, daklozen en
vluchtelingen onderdak vonden. Hij span
de zich in voor een groep Tamils, die in
de jaren tachtig het begrip asielzoeker
muntte. Daarover en vooral om begrip te
kweken voor vluchtelingen, schreef hij
zijn eerste boek Tamils vp je stoep. In 1987
werd hij de eerste directeur van het Asiel
zoekerscentrum Bergzicht in Goes. Hij
was er een opbouwwerker. AZC's beston
den nog niet en de omgeving stond niet
te springen. „Kort voordat ik wegging, ont
moette ik mijn vrouw, Ans Rijkse uit
Goes. Toen bleek het plotseling allemaal
best mee te vallen met die Zeeuwen.
Goed dat ik net wegging. De directeur en
een werknemer, dat kan natuurlijk niet."
In Apeldoorn ging Gortworst zich bezig
houden met de opvang van Iraanse en
Vietnamese vluchtelingen. Inmiddels is
hij al jaren plaatsvervangend directeur
van de Federatie Opvang. „De organisa
ties die bij ons zijn aangesloten, Leger des
Heils, Humanitas maar ook Emergis, bij
voorbeeld, houden zich bezig met de op
vang van eerwraakslachtoffers, slachtof
fers van huiselijk geweld, van mensenhan
del, vrouwen dus."
Om zijn boek een beetje officieel te lance
ren, nodigde Johan Gortworst historicus
Bart Wallet uit, ook een jongen van gere
formeerde huize, die veel onderzoek deed
naar de geschiedenis van de joden in Ne
derland. In zijn rede benadrukte Wallet
dat juist onderzoek naar de naoorlogse be
leving van de Tweede Wereldoorlog node
wordt gemist. Hij was dus blij met het
voorbeeld van Johan Gortworst: de genera
tie die de oorlog beleefde aan de hand van
de herinneringen van hun ouders.
Zilver in Bruikleen
metafoor voor schuld
Johan Gortworst
door Mieke van de Jagt
Gereformeerd Jongelingsblad
