Heel de wereld dient als toneel bij Tom Lanoye
40 BOEKEN
Tom Lanoye vierde op 27
augustus zijn 55e verjaar
dag, maar hij schrijft met
de heerlijke onbevangen
heid van de jeugd. Zijn
nieuwe boek 'Gelukkige slaven'
heeft niets ingetogens of bezadigds.
Een roman als een theatervoorstel
ling, uitbundig en woest. Heel de
wereld dient als toneel, we reizen
onder meer naar Argentinië,
Zuid-Afrika, China. Het is een onver
valste schelmenroman, een genre
dat Lanoye ook al in 1988 met 'Alles
moet weg* beoefende. De hoofdper
soon van dat werk heette Tony
Hanssen, een mislukkeling die zich
zelf voor een successtory versleet.
De hoofdrollen in 'Gelukkige sla
ven' zijn voor twee verschillende To
ny Hanssens.
Tony Hanssen nummer één denkt
zijn Vlaamse verleden voorgoed ach
ter zich te hebben gelaten. Hij heeft
in de scheepvaart gewerkt, maar z'n
nieuwe roeping is de toy boy zijn
van de echtgenote van meneer Bo
Xiang. Die wordt voorgesteld als
'een van de clandestiene machinis
ten van de wereldeconomie'. Het
noodlot slaat toe: de Chinese dame
overlijdt tijdens het liefdesspel en
haar lijk raakt ergens in Buenos Ai
res kwijt.
Tony Hanssen nummer twee is op
de vlucht geslagen omdat hij als ef
fectenhandelaar dubieuze dingen
heeft gedaan. Hij mist zijn vrouw
en zijn dochter. Om hen terug te
winnen, moet hij in opdracht van
meneer Bo Xiang een neushoorn
stropen in Zuid-Afrika. De expedi
tie lukt, maar vraag niet hoe. In een
hotel in Guangzhou wordt Tony uit
Buenos Aires aangezien voor Tony
uit Zuid-Afrika. Alle dromen pak
ken uit als nachtmerries, zelfs het
imperium van de machtige Chinees
stort in. Van de twee Tony Hans
sens blijft er uiteindelijk eentje
over. Inmiddels is er veel gebeurd.
De wereld lijkt een casino waar met
alle tafels is geknoeid. Al het spekta
kel kan niet verhullen dat dit proza
nogal vluchtig is, om niet te zeggen
toeristisch. Een middagje met een
boek of computer levert vaak inte
ressantere vergezichten op dan
maanden over de aardbol hollen.
Tom Lanoye schrijft met zijn bizar
re humor over ons absurde leven.
Anders dan met zijn Vlaamse verha
len weet hij niet te overtuigen.
José Saramago geloofde hartstochte
lijk in Bovenlicht, de roman die nu
wereldwijd vertaald wordt. De Portu
gese uitgeverij die hij zijn manu
script in de jaren vijftig toevertrouw
de, was blijkbaar minder overtuigd
van de kwaliteit. „José was zeer te
leurgesteld", aldus zijn weduwe, de
Spaanse journaliste Pilar del Rio. „Hij vond
dat hij op zijn minst een antwoord verdien
de na al het werk dat hij erin had gestopt."
Saramago was zo verbitterd dat hij zich
stortte op de journalistiek en vertaalwerk.
„Ik had het gevoel dat ik levenservaring
miste, dat ik niets te vertellen had", zou hij
later zeggen. Saramago zelf dacht dat het
manuscript van zijn tweede roman verlo
ren was gegaan, tot het boek decennia later
ineens opdook. De schrijver was verheugd,
maar hij wilde niet dat het tijdens zijn le
ven werd gepubliceerd.
Bovenlicht speelt halverwege de twintigste
eeuw in Lissabon. De schrijver zoomt in
op een huis met verschillende bewoners.
Een schoenmaker opent zijn winkel en
geeft het vertelstokje door aan een jonge
vrouw die naar kantoor vertrekt.
En zo gaat het verder. De Spaanse Carmen,
die 'het leven niet ziet als een overpein
zing maar als een strijd', heeft heimwee.
Een maïtresse wacht op haar weldoener.
Een echtpaar leeft in een permanente staat
van oorlog. Een ander stel krijgt hoog op
lopende ruzie vanwege de ziekte van bei-
der oogappel. Saramago beschrijft de uiter
lijke schijn en maakt de lezer deelgenoot
van de zielenroerselen, frustraties, (desillu
sies en hartstochten van zijn personages:
'De begeerte bleef hem belagen als een
hardnekkige vlieg'.
Buitenbeentjes vormen een schoenlapper,
gemodelleerd naar Saramago's grootvader
en zijn 28-jarige kostganger Abel, een soort
alter ego van Saramago. Merkwaardiger
wijs komen deze figuren, die het dichtst
bij Saramago staan, het minst uit de verf.
Terloops geeft Bovenlicht een tijdsbeeld van
het naoorlogse Lissabon toen Portugal
zuchtte onder de dictatuur van Salazar,
waar een systeem van verklikkers voor veel
achterdocht en (zelf)censuur zorgde.
Uit de stilistische brille, de psychologische
diepgang en de sterke karaktertekening,
blijkt dat in Bovenlicht al een gerijpt schrij
ver aan het woord is.
De postume uitgave van deze roman werpt
dan ook een ander licht op de schrijver, die
bekend stond als een laatbloeier. Saramago
had al veel eerder dan algemeen wordt aan
genomen zijn thematiek gevonden, in Bo
venlicht en in enkele andere vroege romans.
José Saramago (1922-2010) werd gezien als een literaire laatbloeier. De postume uitgave
van 'Bovenlicht' bewijst dat de Nobelprijswinnaar als dertiger al een gerijpt romancier was.
Het manuscript raakte echter 'zoek', tot ontgoocheling van de schrijver die er jaren het
zwijgen toedeed.
de Nobelprijs in 1998 maakte aan die con
troverse een einde. Saramago werd een
held in Portugal en de Spaanstalige landen.
De gentleman Saramago was aan het eind
van zijn leven pessimistisch: „We zijn heel
rijk aan goederen, maar heel arm in den
ken. Ik ben ervan overtuigd dat we aan het
einde van een beschaving staan." Blijft de
vraag hoe het mogelijk was dat Bovenlicht
kon verdwijnen in een bureaula. Aan de
kwaliteit ligt het in elk geval niet. Hoe het
ook zij, Bovenlicht is een welkome aanvul
ling op het oeuvre van een groot schrijver.
Of, zoals zijn weduwe het treffend ver
woordde: bovenlicht is de toegangsdeur tot
Saramago en zal voor elke lezer een ontdek
king zijn. Alsof een volmaakte cirkel geslo
ten wordt. Alsof de dood niet bestaat."
dwelmend ritme. Bovenlicht is aanzienlijk
conventioneler. Maar het boek draagt wel
de kiem van wat de linkse moralist en le
venswijze Saramago later zou vervolmaken
in romans als Memoriaal van het klooster,
Het beleg van Lissabon, het apocalyptische
meesterwerk De stad der blinden over de ver
blinde mens die de we
reld tot een hel maakt en
Het evangelie volgens Jezus
Christus.
Dat laatste boek, met een
eigenzinnige kijk op het
leven van de Verlosser,
veroorzaakte in het katho
lieke Portugal in de jaren
negentig zoveel ophef, dat
de schrijver zich gedwon
gen zag om in vrijwillige
ballingschap te gaan op
het Spaanse eiland Lan-
zarote. De bekroning met
In die visie is de mens een wonder en een
plaag tegelijk. Alleen zijn befaamde stijl
moest hij nog vinden: de meanderende lan
ge zinnen en dialogen die slechts worden
gescheiden door hoofdletters en komma's.
In dat vertelprocédé blijft de taal op de
overvolle bladzijden stromen in een be-
44 We zijn
heel rijk aan
goederen,
maar heel
arm in denken
Tom .-a"oye
GELUKKIGE
SLAVEN
door Mario Molegraaf
Tom Lanoye - Gelukkige slaven.
Prometheus, 19,95 euro.
Ander licht op José Saramago
door Nico de Boer
José Saramago voelde zich als schrijver jarenlang afgewezen. Ten onrechte, zoals later bleek. Hij kreeg een Nobelprijs, foto PR
José Saramago - Bovenlicht (Claraboia).
Vertaling Maartje de Kort. Nawoord Harrie Lem-
mens. Meulenhoff, 19,95 euro.
José Saramago
