Weinig componisten zijn zo omstreden als
Richard Wagner. Zijn werk geldt als een
hoogtepunt in de muziekgeschiedenis, maar
tegelijkertijd was Wagner een fervente
Jodenhater. Tweehonderd jaar na zijn geboorte
staat hij centraal in bijna duizend theaters.
SPECTRUM 9
actueel
De nazi's
hebben veel
kapot
gemaakt,
maar niet
de muziek
van Wagner
ZATERDAG 1 JUNI 2013
schaduw
van Richard Wagner
eiser, was neergestreken in Parijs,
schreef hij ongekend kruiperige bedel
brieven aan de componist Giacomo
Meyerbeer. „Koop mij, ik wil uw trou
we slaaf zijn", smeekte hij. Meyerbeer
hielp hem aan een aantal opdrachten,
maar kon niet voorkomen dat Wagner
hem ging haten. Meyerbeers succes
was onverdraaglijk voor Wagner, die
eenzelfde haat ontwikkelde voor Felix
Mendelssohn. Vriend en vijand zijn
het er over eens dat Meyerbeer en
Mendelssohn aan de basis stonden
van Wagners Jodenhaat. Beiden wa
ren Joods en beiden waren ze succes
vol in een tijd dat Wagner niet eens
serieus werd genomen. Wagner be
weerde dat de bejubelde Meyerbeer
verantwoordelijk was voor de catastro
fale première van zijn Tannhauser -
dezelfde opera die vorige maand in
Düsseldorf werd gestaakt na massaal
protest tegen het gebruik van nazi
symboliek (zoals een gaskamer) door
regisseur Burkhard Kosminski.
Wagners afgunst werd de voedingsbo
dem voor zijn antisemitisme en leid
de uiteindelijk tot zijn beruchte schot
schrift Het Jodendom in de muziek.
Toen Wagner zijn betoog in 1850 pu
bliceerde, was een 'milde' vorm van
antisemitisme een geaccepteerd ver
schijnsel in Europa. Op orthodoxe jo
den werd neergekeken, maar geassimi
leerde (en vaak gedoopte) Joden speel
den een volwaardige rol in de maat
schappij. Door te verwijzen naar het
bestaande antisemitisme proberen
Wagnerianen de Jodenhaat van hun
idool te relativeren. Maar Wagners an
tisemitisme was onvergelijkbaar met
de relatief onschuldige - in ieder geval
niet gewelddadige - vooroordelen je
gens Joodse medeburgers. Wagner
voegde iets gevaarlijks toe aan het an
tisemitisme, namelijk het racistische
element. Hetzelfde rasseningrediënt
dat 70 jaar later de nazi's gebruikten.
Net als Hitier dat vanaf de jaren twin-
Celliste Anita
Lasker-Wallfisch
tig zou doen, hanteerde ook Wagner
het argument dat Joods zijn niets met
religie, maar alles met ras te maken
had. Lees Het Jodendom in de muziek:
'De Jood is meer dan geëmancipeerd:
hij heerst en zal zo lang heersen als
het geld aan de macht blijft...', 'Onze
totale Europese beschaving en kunst
zijn voor de Joden een vreemde taal
gebleven, aan de ontwikkeling ervan
heeft hij niet deelgenomen, deze
kunst kan de Jood alleen napraten, na
maken, hij kan niet werkelijk zelf een
kunstwerk scheppen...', 'De ontwik
kelde Jood heeft zich de grootst moge
lijke moeite getroost om de kenmer
ken van zijn minderwaardige geloofs
genoten weg te strepen. Hij denkt
door de christelijke doop de sporen
van zijn afkomst weg te werken...'.
En zo gaat het maar door. Joden had
den volgens Wagner nooit ware kunst
gemaakt en zouden dat ook nooit
doen. De enige inspiratie die Joden
hadden, was volgens hem de muziek
in de synagoge. Hij omschreef de reli
gieuze muziek als 'gegorgel, gejodel
en gebabbel'. Zelfs als een Jood geta
lenteerd was - Wagner noemt Men
delssohn - miste hij 'het hart en de
ziel' die nodig waren om werkelijke
kunst te maken. Wagners doel was de
invloed van de Joden in de muziek te
bestrijden. Of dat met geweld moest
gebeuren, wist hij niet: „Daarvoor
zijn krachten nodig waarvan ik het be
staan nog niet ken." Natuurlijk kon
Wagner niet vermoeden dat drie
kwart eeuw later de nazi's over vol
doende kracht beschikten om de Jood
se invloed uit te wissen. En meer dan
dat. Maar dat hij met een zeker genoe
gen fantaseerde over het 'verdelgen'
van zijn Joodse vijanden blijkt uit de
dagboeken van zijn echtgenote Cosi-
ma, net zo'n rabiate antisemiet als
haar man. Ze schrijft hoe Wagner
pleit om alle Joden uit de concertza
len te smijten en 'een pak slaag te ge
ven'. En naar aanleiding van een
brand in het Weense Ringtheater
waarbij honderden toeschouwers wa
ren omgekomen, 'lacht Richard met
verbeten humor dat ze alle Joden zou
den moeten verbranden tijdens een
voorstelling van Nathan der Weise'.
Een sarcastische verwijzing naar het
toneelstuk van Lessing over religieuze
tolerantie. Veel van Wagners werk
staat in het teken van vernietiging en
ondergang. Toch staat de actie in zijn
muziekdrama's vaak op een laag pitje;
het gaat meer om de gedachten en de
motieven van de hoofdrolspelers dan
om hun handelen. Wie alleen naar
zijn muziek luistert, mist daarom
veel. De teksten en decors zijn onont
beerlijk om zijn muziek te begrijpen.
Wagner schreef Gesammtkunstwerken
muziek, tekst, handeling, decor en ka
rakters geven tezamen de muziek
haar betekenis. Zijn - letterlijk - groot
ste werk, volgens sommigen meester
werk, Der Ring des Nibelungen is zo
complex dat het niet onderdoet voor
de psychologie van Shakespeare. De
Ring duurt, verspreid over vier delen,
zo'n zestien uur en behandelt de
strijd van oppergod Wotan om de
heerschappij over de wereld te herove
ren met behulp van een ring van Rijn
goud, gesmeed door de Nibelung, een
dwerg, Alberich. De strijd leidt tot de
ondergang van alles en iedereen, Wo
tan incluis. Volgens Wagner stond de
Ring symbool voor de vloek van de
geldzucht en de daaraan gekoppelde
ondergang. Dat hij daarmee ook een
antisemitische bedoeling had, is niet
onwaarschijnlijk. Hij beschrijft de Ni
belungen als 'wormen in een dood
lichaam' - precies dezelfde omschrij
ving gebruikt hij voor Joodse kunste
naars in Het Jodendom in de muziek.
Maar toch. Als een Joodse muzieklief
hebber een cd van Wagner koopt, om
dat hij de muziek mooi vindt, is het
wel heel verleidelijk om naar Wagner
te luisteren zonder al dat historische
besef. Want veel van zijn muziek is zo
verschrikkelijk mooi! Neem de Wesen-
donck Lieder, die volgens veel muziek
liefhebbers tot de mooiste liederen be
horen die ooit zijn gecomponeerd;
zelfs publiekslieveling Andrea Bocelli
scoorde er een hit mee. Of luister naar
de woorden O sink hernieder, Nacht der
Lieb, het liefdesduet uit Distan und
Isolde. En het eerste akkoord uit de
prelude van diezelfde Distanl Een dis
sonant die regelrecht uit een heden
daagse jazzcompositie lijkt te komen.
De Britse schrijver-acteur Stephen
Frey is ondanks Wagners duistere kan
ten, idolaat zijn van de componist.
Twee jaar geleden maakte hij de docu
mentaire Stephen Frey on Wagner,
waarin hij probeert het geheim van
zijn liefde te ontrafelen. Frey praat
met deskundigen en liefhebbers,
brengt een bezoek aan de Festspiele
in Bayreuth en ontmoet de Britse cel
liste Anita Lasker-Wallfisch. De Jood
se Lasker groeide op in Breslau en
werd in 1943 gedeporteerd naar Ausch
witz; haar ouders waren toen al door
de nazi's vermoord. Als enige celliste
in het kamp kreeg ze een plek in het
vrouwenorkest dat voor gevangenen
en nazi's moest optreden. Daarom
overleefde ze de Holocaust. Als Frey
haar vraagt hoe ze Wagner ziet in rela
tie tot de nazi's, geeft ze een eenvou
dig antwoord: „De nazi's hebben veel
kapotgemaakt, maar niet de muziek
van Wagner."
Voor dit artikel is onder meer gebruik ge
maakt van de volgende boeken: Gottfried
Wagner - Du solist kein anderen Cötter ha-
ben neben mir; Martin van Amerongen - De
buikspreker van God; Bryan Magee - Facet
ten van Wagner en Theodor W. Adorno -
Versuch über Wagner.
reageren?
spectrum@depersdienst.nl
