Landen binnen de EU nemen
elkaar voortdurend de maat.
Maar niet over democratie of
mensenrechten.
VERDIEPING 11
EUROPA
Voormalig Joegoslavië
VRIJDAG 10 MEI 2013
Ethische meetlat ontbreekt
door onze correspondent Petra Janbroers
illustratie Jos Diender
Lid van de EU-club word je
niet zomaar. Een EU-wannabe
gaat door een strenge ballota
ge heen. Lidstaten moeten po
litiek stabiel te zijn, hun huis
houdboekje op orde hebben,
hun burgers fatsoenlijk behan
delen en zich als goede buren gedragen.
Het ligt allemaal vast in de zogenaamde Ko
penhagen-criteria.
Er is wel een probleempje: er is niks gere
geld als landen het niet zo nauw meer ne
men met democratische principes of men
senrechten als ze eenmaal lid zijn van de
happyfamily.
„De Kopenhagen-criteria zijn na toetre
ding niet meer van toepassing. Je ziet dat
er in sommige landen dan al snel een ach
teruitgang optreedt. Denk aan Hongarije,
Bulgarije of Roemenië", zegt Harry Hum
mel, directeur van het Nederlandse Helsin
ki Comité voor Mensenrechten in Den
Haag. „Er is geen mechanisme binnen de
EU om daar effectief mee om te gaan."
De toetredingscriteria werden in 1993 in
Kopenhagen door de leiders van de toen
twaalf lidstaten opgesteld vanwege de om
wenteling in Oost-Europa. Zij verwachtten
een enorme toestroom van ex-communisti
sche landen; heel andere koek dan de wes
terse markteconomieën met hun opvattin
gen over democratie en rechtsstaat. En in
derdaad, binnen een decennium was het
oude Europa al uitgebreid met acht voor
malige Oostbloklanden: in 2004 mochten
in één klap Tsjechië, Estland, Hongarije,
Letland, Litouwen, Polen, Slowakije en Slo
venië erbij, gevolgd door Bulgarije en Roe
menië in 2007. Het was prima in
orde allemaal.
Nadat Hongarije in maart
wetswijzigingen invoerde die
onder meer de rechterlijke
macht en politieke campagnes
in de media aan banden leg
den, dakloos zijn illegaal maak
ten en het huwelijk als uitslui
tend tussen man en vrouw defini
eerden, stak een storm van protest op in
Europa. Verschillende regeringsleiders, on
der wie Mark Rutte en de Luxemburgse eu
rocommissaris voor Justitie Viviane Re
ding, lazen premier Viktor Orban publieke
lijk de les.
„Mevrouw Reding bezigde forse taal, maar
daar bleef het bij", zegt Hummel.
De EU heeft geen instrumenten om dit
soort gevallen aan te pakken. Het enige
middel is diplomatieke druk. Als het echt
hopeloos blijft, is er nog een uiterste maat
regel: artikel 7 uit het EU-verdrag biedt de
mogelijkheid een dwalende lidstaat tijde
lijk zijn (stem)rechten te ontnemen. „Je
moet wel twee of liever drie keer naden
ken voor je dat middel gebruikt", vindt Re
ding. Het wordt niet voor niets de 'nucleai
re optie' genoemd.
De enige keer in de geschiedenis dat de EU
iets ondernam tegen een eigen lidstaat was
in 2000 tegen Oostenrijk. De andere (toen
veertien) lidstaten bevroren de diplomatie
ke betrekkingen uit protest tegen regerings
deelname van de extreemrechtse FPÖ van
Jörg Haider. Parijs maakte na zeven maan
den een einde aan het Oostenrijkse isole
ment.
Het Kopenhagen-dilemma' wordt al jaren
genegeerd. „En dat terwijl de EU-landen
het normaal vinden dat we bij elkaar in het
binnenste van de keuken binnendringen",
stelt een diplomaat in Brussel. „We toetsen
het functioneren van instellingen als de
douane, we beoordelen eikaars begrotings
beleid." Minister Frans Timmermans (Bui
tenlandse Zaken) gooide het heikele onder
werp vorige maand in de groep. „Als we el
kaar de maat nemen over
vis en financiën, dan
kunnen we dat toch ze
ker ook over onze ge
meenschappelijke fun
damentele waarden?"
vroeg hij zijn collega's
tijdens een minister-
De Kopenhagen-criteria gelden ook voor
het uiteengevallen Joegoslavië. Door de oor
logen hebben de toetredingsonderhandelin
gen een ander karakter dan die met de vroe
gere Oostbloklanden.
Kroatië is na Slovenië (2004) het tweede
land uit het voormalige Joegoslavië dat
zich, per 1 juli, de (28e) lidstaat van de Euro
pese Unie mag noemen.
Brussel was jarenlang niet te spreken over
het terugkeerbeleid voor de oorlogsvluchte
lingen zoals in 1995 in het vredesverdrag
van Dayton was overeengekomen.
Nederland, het Verenigd Koninkrijk
en Zweden wilden dat Zagreb
eerst generaal Ante Gotovina, die
de moord op 150 Servische bur
gers op zijn geweten zou hebben,
aan het Joegoslavië-tribunaal zou
uitleveren. In 2005 werd hij gearres
teerd en naar Den Haag gestuurd.
Daarmee was de weg vrij voor de
daadwerkelijke start van de toetredingson
derhandelingen. Het tribunaal sprak Gotovi
na en medeverdachte Mladen Markac eind
vorig jaar in hoger beroep overigens vrij
van etnische zuivering.
In haar laatste voortgangsrapport meldt de
Europese Commissie: 'Kroatië vertoont
goed gedrag, heeft een democratische rege
ring en gaat goed om met mensenrechten'.
Onderhandelingen met Servië kunnen ook
worden geopend, sinds Belgrado vorige
maand een historisch akkoord sloot met
Kosovo over het normaliseren van
de betrekkingen. In 2011 leverde
het al voormalig opperbevelheb
ber van de Bosnisch-Servische
troepen Ratko Mladic uit aan het
Joegoslavië-tribunaal, een voorwaar
de die Nederland en België stelden.
Het proces is inmiddels voor onbe
paalde tijd geschorst wegens ziekte
van Mladic.
raad in Luxemburg.
Timmermans is een van de mede-onderte
kenaars van een gezamenlijke brief van Ne
derland, Duitsland, Denemarken en Fin
land aan de voorzitter van de Europese
Commissie, José Manuel Barroso. Daarin
vragen zij de Commissie een 'aanvullend
instrument' te ontwikkelen 'om de rechts
staat en de fundamentele waarden binnen
de EU effectief te waarborgen en te verster
ken'. Brussel moet 'een sleutelrol' krijgen
en snel en zinvol kunnen reageren als een
lidstaat zich niet houdt aan de basisprinci
pes.
Het viertal stelt voor dat Brussel een lid
staat die uit de bocht vliegt al in een vroeg
stadium moet kunnen aanspreken en, als
de andere EU-leden het ermee eens zijn,
het betrokken land moet kunnen manen
de situatie te herstellen. Dit zou moeten
kunnen worden afgedwongen door sanc
ties, inclusief het korten op subsidies. „Dit
wordt een project van lange adem", voor
spelt een diplomaat die er in Luxemburg
bij was. „Door er over te praten, is wel een
taboe doorbroken."
Volgens Hummel van het Helsinki Comité
is het ook tijd om te erkennen dat het niet
alleen om voormalige Oostbloklanden
hoeft te gaan. Terwijl Roemenië en Bulga
rije doorlopend kritiek krijgen op de ma
nier waarop daar met de Roma wordt om
gesprongen, heeft Frankrijk honderden Ro
ma uitgezet, inclusief vrouwen en kinde
ren. Het gevangeniswezen in West-Europa
is ook niet overal tiptop. België werd in de
cember nog door de Raad van Europa op
de vingers getikt vanwege de 'mens
onterende' situatie in de gevangenissen
van Vorst (Brussel) en Andenne (bij
Namen). En een huwelijk of partnerschap
tussen mensen van hetzelfde geslacht
wordt lang niet overal in de EU als
een fundamenteel mensenrecht be
schouwd.
