spectrum 4
De kijk op het
Zaterdag 29 september 2012
heelal
Cerro Paranal in Noord-Chili,
2.600 meter boven de zeespie
gel; de kosmos ligt hier bin
nen handbereik. Op deze pik
donkere waarneemplek zetelt
de Very Large Telescope (VLT), de meest
geavanceerde sterrenkijker ter wereld en
het paradepaard van de Europese Zuidelij
ke Sterrenwacht ESO. De VLT bestaat uit
vier identieke telescopen die met hun spie
gels van 8,2 meter doorsnede zelfs het
zwakste sterlicht opvangen. Op Hawaï en
La Palma staan grotere telescopen, maar
aan elkaar gekoppeld als één instrument
tsteekt niets de vier VLT-kijkers naar de
kroon. Tim de Zeeuw, directeur-generaal
van ESO, windt er geen doekjes om: „De
VLT is wereldwijd de beste sterrenwacht.
Niemand kan zich in dit opzicht met ESO
meten."
Vijf Europese landen, waaronder Neder
land, sloegen vijftig jaar geleden de han
den ineen om samen een sterrenwacht op
het zuidelijk halfrond te bouwen. In 1953
had de Leidse astronoom Jan Oort daar
voor het initiatief genomen. Alleen zo, stel
de Oort, konden astronomen uit Europa
de concurrentie aangaan met Amerikaanse
collega's, die de grootste telescopen had
den. De ESO-conventie werd op 5 oktober
1962 in Parijs getekend, vier jaar later ver
rees de eerste telescoop op de toppen van
de Chileense Andes. Het Nederlandse aan
deel in ESO bleef niet beperkt tot de con
ceptie; De Zeeuw is inmiddels de vierde
Nederlandse directeur-generaal. „De grote
inbreng van ons land kan deels verklaard
worden met de uitstekende reputatie van
de Nederlandse sterrenkunde. Ook wordt
bij ESO niet naar paspoorten gekeken. We
zijn een kleine organisatie in vergelijking
met bijvoorbeeld de Europese ruimtevaart
organisatie ESA, waar industriële belangen
van de grote landen een veel prominent-
In 1962 besloten enkele Europese
landen gezamenlijk telescopen te
bouwen op het zuidelijk
halfrond. Vijftig jaar latei-
behoort de Europese Zuidelijke
Sterrenwacht ESO tot de
astronomische wereldtop.
ESO-baas Tim de Zeeuw mag
tevreden zijn.
door Serve Vaessen
ere rol spelen."
Intussen werkt ESO flink aan de toekomst.
Op de 5.000 meter hoge Chajnantor-hoog-
vlakte in het noorden van Chili verrijst
ALMA, een verzameling van 66 aan elkaar
gekoppelde schotelantennes. De Zeeuw:
„ALMA registreert straling van koude ob
jecten in het heelal, zoals wolken van gas
en stof, waaruit nieuwe sterren en plane
ten worden geboren. Dat lukt alleen in
een kurkdroog gebied op grote hoogte, bo
ven de waterdamp in de atmosfeer die
sub-millimeterstraling uit het heelal absor
beert. Net alsof je dan een gordijn naar het
universum opentrekt."
ESO's volgende stap is de bouw van de
Vijftig jaar ESO
ESO staat uitgebreid stil bij het
vijftigjarig bestaan, met een gala
bijeenkomst, wetenschappelijk
symposium, jubileumboeken, een
documentaire en de rijdende ten
toonstelling Awesome universe.
De winnaar van een prijsvraag
mag naar de VLT in Chili en er as
sisteren bij het fotograferen van
vooraf geselecteerde hemelobjec-
ten.
Voor meer informatie zie:
www.eso.org/pubiic/outreach/
50years.html
European Extremely Large Telescope
(E-ELT); een gigant die met een spiegel
van liefst 39,3 meter doorsnede met af
stand de grootste sterrenkijker ter wereld
wordt. Over tien jaar moet de reus opera
tioneel zijn. In juni van dit jaar stemde de
ESO-raad in met het 1,1 miljard euro kost
ende project. Een mijlpaal voor ESO en
voor Tim de Zeeuw zijn belangrijkste wa
penfeit als directeur-generaal. Voordat de
bouw op de berg Cerro Amazones defini
tief van start gaat, is het wachten op de toe
treding van Brazilië als vijftiende ESO-lid.
„De financiële bijdrage van Brazilië is es
sentieel voor het doorgaan van de E-ELT",
zegt De Zeeuw. De directeur-generaal is
optimistisch. „Brazilië heeft het toetre
dingsverdrag al getekend, maar de ratifica
tie door het parlement moet nog volgen.
Mocht het land toch nog afhaken, dan zet
het zijn internationale reputatie op het
spel en dat zie ik niet zo gauw gebeuren."
Het geld dat in de E-ELT wordt gestoken,
vloeit grotendeels weer terug naar de lid
staten via industriële deelname aan de
bouw van de kijker. Zo ontwikkelt Neder
land instrumenten voor zowel ALMA als
de E-ELT. Een miljard euro blijft veel geld,
maar daarvoor heb je dan ook wat. „Met
de E-ELT kunnen we planeten rond ande
re sterren afbeelden. We hopen ook de at
mosferen van die planeten te onderzoeken
op sporen van zuurstof, ozon en biologi
sche activiteit. Enorme stappen vooruit, de
sterrenkunde in Europa gaat er definitief
mee vooruitlopen op die in de VS."
Vaak duikt de vraag op of een dergelijk we
tenschappelijk megaproject wel nut heeft.
De Zeeuw: „Onder het publiek is er in elk
geval enorm veel belangstelling voor de
vraagstukken waarmee sterrenkundigen
zich bezighouden. Zoals de vraag naar le
ven elders in het heelal of de oorsprong
van het universum. Ook levert sterrenkun
de nogal wat spin-off op. De technologie
die wij gebruiken om het beeld in de tele
scoop te corrigeren voor trillingen in de at
mosfeer, wordt bijvoorbeeld ook gebruikt
bij het behandelen van oogafwijkingen."
Ook na het ESO-jubileum weet De Zeeuw
niet van ophouden. „Ik heb een fantas
tische baan. Je komt in verschillende lan
den, onderhoudt contact met wetenschap
pers en bezoekt sterrenwachten. Ik werd
vorig jaar gevraagd voor een tweede ter
mijn als directeur-generaal en zei 'ja'."
reageren?
r spectrum@wegener.nl
Kleine foto boven: Panorama van de Alma, de Atacama submillimeter telescoop in de Chileense Andes.
Grote foto: Artist's impression van de E-ELT, de telescoop, die met een doorsnee van 39 meter de grootste optische/infrarood telescoop ter wereld is. foto's ESA
