9 spectrum
'We hebben bijna
40 procent van alle
bossen weggekapt'
Zaterdag 23 juni 2012
M
uurvast lagen ze
daar, de vrachtsche
pen die vorig jaar
herfst aan de grond
liepen op de rivier
bedding van de Do-
nau. Tientallen
schepen die geen meter voor- of achteruit
konden, omdat de machtige Europese ri
vier dorst had. Door het uitblijven van
herfstregens was het waterpeil zo gedaald
dat het voor schepen met diepe kielen te
laag werd. Ook Nederlandse rivieren kamp
ten met lage waterstanden. Het peil van de
Rijn stond in november bijna 5 meter la
ger dan gebruikelijk. Schepen voeren uit
voorzorg netjes in het midden van de ri
vier, slechts beladen met halve vracht.
Wen er maar aan, waarschuwt Mare Bier-
kens, professor hydrologie aan de Universi
teit Utrecht. Rivieren met een extreem
laag peil gaan we vaker zien. En dat is ook
nog eens onze eigen schuld.
Bierkens: „Onze vraag naar water blijft
groeien. We pompen het op uit de bodem
of tappen het af Daardoor komt minder
water in de rivieren terecht. Tijdens droge
periodes met weinig regen worden de ge
volgen daarvan goed zichtbaar. Om op een
rivier te blijven varen, heb je een mini
maal waterpeil nodig. Zak je onder die kri
tische grens, dan lopen schepen aan de
grond, maar dan komt ook de kwaliteit
van het drinkwater in het geding en wordt
het moeilijker energiecentrales te koelen."
Er zijn meer plekken op de wereld waar
grote rivieren vaker watergebrek zullen
hebben. Bierkens: „Bijvoorbeeld de droge
streken van de Verenigde Staten en landen
in Zuidoost-Azië. Sommige rivieren zullen
twee tot soms wel vijf keer vaker te maken
krijgen met problematisch lage waterstan
den. De impact is vooral groot in de gebie
den waar mensen veel water gebruiken
voor irrigatie."
De rol van de mens en de aarde stonden
deze week ook centraal tijdens de grote mi
lieuconferentie van de Verenigde Naties in
Rio de Janeiro. Meer dan 50.000 mensen
waren naar Brazilië gekomen om interna
tionale afspraken te maken over hoe de na
tuur beter te beschermen. Veel afspraken
kwamen niet eens van de grond, tot woe
de van milieuorganisaties. Al was voor de
meeste partijen vanaf het begin van de
conferentie duidelijk dat geen opzienbaren
de resultaten geboekt zouden worden.
Toch zijn nieuwe afspraken hard nodig,
menen wetenschappers, want de activitei
ten van de mens gaan meer en meer mee
tellen. De mens duikt steeds vaker op als
medespeler van d'e grote, natuurlijke pro
cessen van de aarde. Het aftappen van
grondwater is maar één van de vele voor
beelden van hoe de invloed van de mens
op de natuur is gegroeid.
Frank Biermann, hoogleraar Politicologie
en Milieubeleid aan de Vrije Universiteit
in Amsterdam, vat samen: „De mens is
een factor van belang geworden in aardse
processen. Vaak wordt wel gezegd dat de
mens niet belangrijk genoeg is om de aar
de zo te kunnen beïnvloeden. Maar het is
de afgelopen jaren steeds duidelijker ge
worden dat wij met beide handen aan het
stuur zitten."
Het omploegen van een akker, het bevis
sen van de zee, het oppompen van water,
op het eerste gezicht lijken de gevolgen te
klein om een rol van betekenis te spelen.
Maar dezelfde activiteiten van ruim 7 mil
jard mensen - een wereldpopulatie die
naar verwachting verder doorgroeit tot 9
miljard in 2050 - leggen een doorslagge
vend gewicht in de schaal. Tel al die kleine
Van een tekort aan
rivierwater tot aan de
kleur van de aarde, de
mens heeft er een stevige
invloed op. Steeds meer
wetenschappers raken
ervan overtuigd dat onze
gezamenlijke activiteiten
weerslag hebben op de
oerprocessen van de
aarde. „De mens is een
factor van belang
geworden."
door Bjinse Dankert
effecten bij elkaar op, alle omgeploegde ak
kers, alle uitgeworpen netten en alle liters
omhooggepompt grondwater en de gevol
gen beginnen zichtbaar te worden.
Zó duidelijk is die menselijke invloed op
natuurlijke processen dat de aarde begon
nen is aan een nieuw geologisch tijdperk,
zeggen onderzoekers nu. Dat idee werd be
gin deze eeuw voor het' eerst voorgesteld
door de Nederlandse chemicus en Nobel
prijswinnaar Paul Crutzen. Ook bedacht
hij de naam voor dat mogelijk nieuwe tijd
perk: het Antropoceen.
Voor wetenschappers over de hele wereld
is het idee van het Antropoceen ondertus
sen een begrip geworden, zegt Biermann.
„Het is geen vinding van Greenpeace of an
dere milieuorganisaties. Voor het grote pu
bliek is het idee nu nog niet zo bekend.
Maar ik ben ervan overtuigd dat het Antro
poceen over enkele tientallen jaren ook in
onze schoolboeken staat."
Daarvoor moeten geologen wel eerst be
sluiten of het Antropoceen een officieel
plekje mag krijgen op de geologische tijds-
balk (zie kader). Geoloog Jan Zalasiewicz
van de universiteit in Leicester deed in
2008 daarvoor een eerste aanzet. Hij
noemt de groei van de grote steden over
de hele wereld als een goed voorbeeld van
hoe de mens de aarde een nieuwe vorm
geeft. „Het Antropoceen is het beste zicht
baar geworden door de manier waarop wij
ons landschap herschikken voor de bouw
van miljoenensteden en de ontwikkeling
van grootschalige landbouw." Zalasiewicz
noemt ook de afname in de biodiversiteit,
het aantal planten en dieren op de aarde
dat terugloopt. „Die veranderingen zijn on
omkeerbaar."
Ook voor Biermann is dat een herkenbaar
signaal. Ruimte begint schaars te worden
voor de miljoenen plant- en diersoorten.
„Zo'n 42 procent van de aarde wordt nu al
gebruikt om ons te voorzien van voldoen
de voedsel en leefruimte. Maar daarvoor
hebben we bijna 40 procent van alle bos
sen weggekapt. Van zoogdieren en vogels
wordt bijna een op de drie met uitsterven
bedreigd."
Op de oceanen zijn de gevolgen net zo
zichtbaar aanwezig, betogen de weten
schappers. Biermann: „Er wordt al gespecu
leerd dat wij bezig zijn de oceanen te tem
men. Men spreekt over visboerderijen op
zee die voldoende vissen kweken, net zo
als wij dat nu met koeien en varkens in
stallen doen."
Ook de gevolgen door het stijgen van de
temperatuur en klimaatverandering wor
den vaak door wetenschappers genoemd
als bewijs van de groeiende invloed van de
mens. Het uitstoten van meer broeikasgas
sen zorgt onomstotelijk voor een tempera
tuurstijging, zegt hydroloog Bierkens.
„Wel is er nog discussie over de vraag hoe
groot de stijging zal worden, maar het
staat vast dat het warmer aan het worden
is. Daardoor krijg je ook andere effecten.
We zien bijvoorbeeld dat het harder gaat
regenen. Tijdens een regenbui komt meer
water naar beneden dan vroeger. Dat zorgt
weer voor een verhoogd risico op overstro
mingen en modderstromen."
Opmerkelijk onderzoek van wetenschap
pers van de Universiteit van Wageningen
toont aan dat zelfs de dominante kleur
van de continenten is veranderd, mede ver
oorzaakt door stijgende temperaturen. Uit
satellietfoto's blijkt dat in de afgelopen der
tig jaar de noordelijke continenten vooral
groener zijn geworden. Ten zuiden van de
evenaar is het plaatje ingewikkelder. Daar
zijn ook grote gebieden die juist bruiner
kleuren, omdat er minder planten groeien.
Onderzoeker Rogier de Jong licht toe:
„Ruim de helft van de veranderingen in ve
getatie valt te verklaren door klimaatveran
dering. Dat betekent dat mogelijk ook di
recte menselijke invloeden, zoals een ver
andering in landgebruik, nog een rol spe
len."
Niet onbelangrijk voor een laaggelegen
land als Nederland is, dat ook de zeespie
gel maar blijft stijgen zolang het warmer
wordt. De mens speelt hierin nog een
tweede belangrijke rol, vertelt Bierkens.
„De zeespiegel stijgt nu met zo'n 3 millime
ter per jaar. Een deel van die stijging
wordt veroorzaakt door smeltend ijs, maar
voor een belangrijk deel zijn wij ook zelf
verantwoordelijk. Opnieuw omdat wij
grondwater uit de bodem halen. Al dat
extra water belandt uiteindelijk in de zee
en vormt nu ongeveer 20 procent van de
huidige stijging. In de toekomst zal dat aan
deel nog groter worden."
De stapel met bewijzen van menselijke in
vloed op de aarde groeit zo gestaag door.
Tot nu toe blijft het vooral bij waarnemin
gen door wetenschappers. Maar de ver
wachting is dat de gevolgen pas over enke
le tientallen jaren voor iedereen goed
merkbaar worden. Daarom zijn de meeste
wetenschappers niet al te verbaasd dat de
milieuconferentie in Brazilië nauwelijks
tot nieuwe afspraken heeft geleid.
Biermann: „Ook op dit congres merkte je
de gevolgen van de economische crisis. Be
langrijke regeringsleiders lieten het afwe
ten en er lag geen goed plan op tafel. Bo
vendien is de terugval van de economie nu
al voelbaar voor veel mensen."
Bierkens sluit zich hierbij aan. „Op het mo
ment dat de economie slechter draait,
krijgt dat onderwerp de meeste aandacht
van politici." Maar hij ziet het niet al te
somber in. „De geschiedenis leert ons dat
als we echt in ons voorbestaan worden be
dreigd, wij iets slims verzinnen om de pro
blemen aan te pakken. Alleen zullen grote
internationale afspraken waarschijnlijk
niet de oplossing bieden."
reageren?
spectrum@wegener.nl
Geologische
kalender
Aardwetenschappers heb
ben de miljoenen jaren ge
schiedenis van de aarde op
gedeeld in grote tijdvakken.
De tijd waarin wij leven,
wordt het Holoceen ge
noemd, de periode van de
afgelopen tienduizend jaar.
Het beginpunt van het Holo
ceen wordt gevormd door
het einde van de laatste ijs
tijd.
Verschillende aardweten
schappers stellen nu voor
aan deze geologische kalen
der een nieuwe periode toe
te voegen, het Antropoceen.
Letterlijk: het tijdperk van
de mens. De invloed van
mensen op de aarde is zo
groot en zo zichtbaar gewor
den, dat het Holoceen ten
einde is gekomen, vinden
onderzoekers.
Waar die nieuwe grens pre
cies getrokken moet wor
den, blijft nog lastig, zegt
geoloog Jan Zalasiewicz.
Sommige wetenschappers
vinden dat de invloed van de
mens al direct zichtbaar
werd aan het begin van het
Holoceen. Dan zou het Holo
ceen helemaal geschrapt
kunnen worden. Zalasiewicz
en vele anderen geven ech
ter de voorkeur aan het be
gin van de negentiende
eeuw, toen de wereldpopula
tie snel begon te groeien.
