Literatuur is een spaakje
in het wiel van de tijd
spectrum 8
Tom Lanoye is boekenweekschrijver
Zaterdag 10 maart 2012
Een gesprek met Tom Lanoye gaat al snel over veel en veel tegelijk.
Hij is Belgisch schrijver, dichter, toneelschrijver, performer,
man-van-standpunten. Volgende week verschijnt zijn novelle
'Heldere hemel' als Boekenweekgeschenk, voor het eerst ook in
Vlaanderen,
door Marjon Kok
Hij is net terug uit Kaapstad,
waar hij de helft van het
jaar woont. „Ik heb heerlijk
nietsgedaan", zegt Tom La
noye (53).
Nou ja, niets... Stapels boeken heeft hij ge
lezen. „Eindelijk 2666 van Roberto Bolao.
En Radetzkymars van Joseph Roth. Een
ontdekking!" De stapel is geslonken. Hij
lacht en heft een platte hand. „Maar nu wil
ik alles van Roth lezen. Alles. Dus die sta
pel is eigenlijk alleen maar toegenomen."
Zuid-Afrika, stilte voor de storm. Tom La
noye - bruine kop en vol energie - vertelt
over de vele interviews die hem nog staan
te wachten. Deze week in Antwerpen, dan
in Nederland. Hij ziet ernaar uit Heeft
zich voorgenomen ook om tijdens de Boe
kenweek zo veel als hij kan te verschijnen
in de boekhandel. „Jullie Hollanders besef
fen niet genoeg dat jullie zulke prachtige
boekhandels hebben."
Tom Lanoye, zoon van een slager, altijd be
reid om de middenstand te helpen. Hij re
kent even voor zich uit Heldere hemel,
het Boekenweekgeschenk 2012, verschijnt
in een oplage van 900.000, voor het eerst
ook in Vlaanderen. Ik zal er wel niet
900.000 kunnen signeren."
Maar reken dat hij een heel eind komt.
Heldere hemel, zijn eerste novelle, schreef
hij rond een historische gebeurtenis die
weinig mensen zich herinneren. „Een
ffeakincident", zegt hij.
Op 4 juli 1989 vliegt een Russische
MiG-straaljager boven Polen. Als het toe
stel kuren krijgt, gebruikt de piloot zijn
schietstoel in de verwachting dat het vlieg
tuig in de Baltische zee zal neerstorten.
Maar de MiG maakt een curieuze curve en
vliegt naar het westen. Dwars door het IJ
zeren Gordijn dat twee tot dan toe onver
zoenlijke werelden scheidt, die van het
communisme en het kapitalisme. In Bel
gië, waar het militair commandocentrum
van de NAVO zetelt, wordt voor oorlog ge
vreesd. Uiteindelijk loopt het even onbete
kenend als desastreus af De straaljager
stort neer op een huis en neemt het leven
van een jongen, iemands negentienjarige
zoon.
Tom Lanoye heeft zich voorgeno
men twee dingen in elk interview
te zeggen. „Voor mij was het be
langrijk om de familie van het werkelijke
slachtoffer op voorhand te laten weten dat
dit boek eraan komt. Ik wilde niet dat zij
door de pers zouden worden overvallen."
En dit: „Mijn boek is wat faction wordt ge
noemd. Er zijn feiten, maar de personen
heb ik verzonnen, allemaal."
Had hij het verhaal van de werkelijke be
woners van het huis waar de straaljager
zich in boorde, willen kennen? Hij schudt
zijn hoofd. „Ik weet voldoende. Maar ei
genlijk wil ik er niet zoveel vanaf weten.
Om een waarachtig verhaal te schrijven,
moet je niet teveel feiten kennen."
Wat hij gedaan heeft, vertelt hij, is een par
ticuliere crisis die op een groot noodlot uit
draait, verbinden aan een gespannen we
reldsituatie, de Koude Oorlog. „En dan ge
beurt het omgekeerde: een ogenschijnlijk
heel belangrijk feit loopt af met een totale
sisser. Terwijl je zou verwachten dat er een
enorm explosieve situatie ontstaat, is het
een bagatel in de wereldgeschiedenis."
Tegelijk kan hij zich geen groter verdriet
voorstellen dan het verlies van een kind.
Hij wijst op Sprakeloos, zijn jongste roman
waarin Tom Lanoye het leven van zijn
moeder beschrijft. „Wie het kent, weet dat
mijn moeder een zoon heeft verloren.
Wat dat met ouders - specifiek met een
moeder - kan aanrichten!" Hij aarzelt
even. „Een blinder noodlot bestaat niet."
Hij had het idee voor Heldere hemel al lan
ger. „Ik houd van toneel. De grote Griekse
drama's draaien om het noodlot, om de
kleine mens tegenover de grote vraagstuk
ken, de eeuwige mysteries van de dood en
het leven. Dus toen dat vliegtuig neerstort
te, in 1989, realiseerde ik mij meteen dat
dit ook groot was. Je kunt overreden wor
den, dat gebeurt, maar dat een onbemand
Russisch gevechtsvliegtuig op je huis knalt
en je kind doodt! Als je het als schrijver
zou verzinnen, zou je ervan worden be
schuldigd dat het er met de haren is bijge
sleept"
Nadat hij besloten had het incident
als uitgangspunt voor de novelle
te nemen, kwam het ene na het
andere feit boven. „Het was de 4th of July,
Independence Day. Heel Amerika was aan
het feesten. Achteraf, in retrospectief, lijkt
alles zo symbolisch."
Hij somt op: „Het is vier maanden voor de
val van de muur, het is op het moment dat
er in Polen al verkiezingen zijn, niemand
wist of de Russen openheid wreed zouden
onderdrukken of dat het Oostblok zou ex
ploderen. Niemand wist hoe de wereld er
uit zou gaan zien. Hoe meer ik research
deed, hoe symbolischer het werd. En hoe
groter de sisser waarmee het afliep."
De symbolen spatten hem in het gezicht,
zegt hij. „Ik heb vrienden bij de VRT, zij
hebben de journaalbeelden voor mij opge
zocht. Weet je wat zo merkwaardig is? Er
is geen enkele vox populi, 'stem van het
volk. Geen televisiejournalist is de buurt
ingegaan om te vragen: wat vindt eigen
lijk? Ze spreken met politici en ze spreken
met deskundigen. Langzaam nieuws, maar
wel zeer degelijk."
Tegenwoordig, zegt hij, gaan ze naar de
Kalverstraat om de stem van het volk te
horen - „dat heeft de nieuwsgaring vervan
gen." En hij haat vox populi. Rita Ver
donk, hij kan haar rustig noemen, ze is
toch helemaal weggekwijnd. „Ze wilde de
files oplossen door de mensen in de file te
vragen hoe dat moest gebeuren. Als die
mensen dat wisten, zouden ze toch niet in
de file staan!" Daarom, zegt hij, wilde hij
ook absoluut een hoofdstuk over de media
in Heldere hemel.
„Misschien was het vroeger te onpersoon
lijk, maar wat er nu gebeurt, is verkeerd an-
ti-elitairisme. Een goeie specialist kan uit
leggen aan de gewone mens die ik op zeer
veel vlakken ben, wat een beurskrach bete
kent Het is toch verschrikkelijk dat we bij
de crisis in Griekenland ineens niet verder
komen dan dat we de gewone Griek uit
schelden. Dan heb ik liever een specialist
die komt uitleggen dat Griekenland een
conservatieve regering had die de boel be
dotte met hulp van malafide bankiers en
dat men in het Europese 'Binnenhof don
ders goed wist wat er aan de hand was."
Hij haast zich om te zeggen dat hij geen
sombermantype is die vindt dat vroeger al
les beter was. „Er zijn veel goede duidings
programma's bijgekomen. Maar ook heel
veel lullige talkshows en schijnjournalis-
ten." Hij vindt dat daar paal en perk aan
mag worden gesteld. „Die Castricum bij
jullie hè, da's toch geen journalist,"
Hij onderbreekt zichzelf door te zeg
gen dat hij nu wel over heel Ne
derland zit te zeiken, maar dat hij
Nederland zeer bewondert ook. „Katten is
heerlijk. Over en weer een beetje plagen.
Maar die Castricum neemt tijd weg van
goede journalisten. Goede journalistiek
moeten we niet opofferen aan cabaret. En
fin. Dat gebeurt niet alleen in Nederland."
Nu we het er toch over hebben: „Jullie Wil-
ders heeft graag dat Vlaanderen zich bij Ne
derland aansluit. Bizar natuurlijk, als je te
gelijk de gulden weer wilt invoeren. Jullie
mogen bij ons komen, maar dan moet het
verbod op majesteitsschennis uit de Grond
wet worden geschrapt en komt ons recht
op weerwoord erin. Dan worden lasteren
de kranten sneller en beter op de vingers
getikt"
Zou ook moeten gelden voor twitter,
vindt hij. „Ik heb een hekel aan Twitter.
Beschouw het als een aanval op mijn elo
quentie. Ik houd van goede oneliners,
maar als besluit van een discussie, niet ter
vervanging. Bovendien is Twitter niet te
vertrouwen."
Hij heeft een voorbeeld van begin deze
week, Zuid-Afrika. „Traditioneel sluiten
wij ons verblijf in Afrika altijd af door
enorm met vrienden te gaan eten. Goed ge
kleed, alles erop en eraan. Er was een
prachtige ober en ik wilde net een fles von-
kelwijn bestellen toen ik van een goede
vriendin een sms kreeg: Nelson Mandela is
dood. „Dood! Een ontzettende klap. In ge
dachten was ik al bezig de hele Boeken
week uit te stellen. Ik wilde in Afrika blij
ven. Even later liet die vriendin weten:
'sorry, false alarm, some idiot twittered
this'. Daarna hebben we feestelijk gezo
pen, dat begrijp je."
Nee, hij is van de kunst, zegt hij fier. „Van
toneel en literatuur. Literatuur is een spaak-
je in het wiel van de tijd. Al die hysterie
rond Twitter, je bestaat niet als je niet op
Twitter bent. Nou, als ik moest bestaan in
140 tekens, bestond ik liever niet."
Bovendien, hij zou teveel gedachten weg
geven. „Stof die ik daarna niet meer in een
boek kan gebruiken. Dan is het al eens ge
zegd en ik spaar het liever. Ik geloof in de
magie van het boek. In 140 bladzijden, niet
in 140 tekens."
Tom Lanoye - Heldere hemel. Het boek is tij
dens de Boekenweek van woensdag 14 tot en
met zaterdag 24 maart gratis bij aankoop
van minstens 12,50 euro aan Nederlandstalige
boeken. Het Boekenweekgeschenk dient op
zondag 18 maart tevens als - gratis - trein
kaartje.
Lanoye komt donderdag 15 maart in Zee
land: Koperen Tuin Goes van 16.30-17.30 uur
(signeren), De Drvkkery Middelburg vanaf
19.30 uur (voorlezen, signeren).
Woensdag 21 maart staat hij om 20.00 uur in
Carré met de toneelbewerking van zijn ro
man Sprakeloos.
Tom Lanoye
[lanwa:]
Tom Lanoye (1958) is geboren in St. Niklaas, als jongste in een
slagersgezin met vijf kinderen.
Hij schreef Heldere Hemel, het Boekenweekgeschenk van 2012,
en is daarmee de vierde Belgische auteur van het Boekenweek
geschenk. Hubert Lampo (1969), Marnix Gijsen (1978) en Hu-
go Claus (1989) gingen hem voor.
Met zijn Nederlandse man René Los woont hij afwisselend in
Antwerpen en Kaapstad. Antwerpen beschouwt hij als zijn
'thuis'. In Kaapstad vindt hij de rust om grote projecten voor te
bereiden. „Het is een prachtige stad in een politiek ongelooflijk
interessant land. Daar komt bij dat ik verliefd ben geworden op
het Afrikaans, onze zustertaal. Via een vriendin zijn we twintig
jaar geleden in Kaapstad terechtgekomen. We hebben er een
huis gekocht waar we zo'n drie maanden per jaar verblijven."
In 1985 verscheen zijn prozadebuut Een slagerszoon met een bril
letje. Andere bestsellers zijn Kartonnen dozen (1991), Het derde
huwelijk (2006) en Sprakeloos (2009). Voor dat laatste boek,
over de dood van zijn moedér, een amateuractrice die haar
spraak verliest, kreeg hij de Henriette Roland Holst-prijs en de
Gouden Uil Publieksprijs. In 2007 ontving hij de Gouden Gan
zenveer voor zijn hele oeuvre.
Zijn trilogie over het uiteenvallende België, Het Goddelijke Mon
ster (1997), Zwarte tranen (1999) en Boze tongen (2002), is ver
filmd als tiendelige televisieserie, die vorig jaar is uitgezonden.
Naast romans schreef Lanoye essays, columns, gedichten (on
der andere als stadsdichter van Antwerpen) en toneelstukken.
