io nova zembla
Op Nova Zembla werd een
Ze wilden een
noordelijke
vaarroute naar Azië
vinden, maar
Willem Barentsz
en consorten
strandden op Nova
Zembla.
Sindsdien is 'de
overwintering'
onderdeel van ons
collectieve
geheugen. Na
toneel, gedichten
en boeken is er nu
de film.
woensdag 23 november 2011
zie onze website:binnenland
Ook nu: museum vol gevonden
voorwerpen Nova Zembla
door Joost Sijtsma
Het is een van de
beroemdste verha
len uit de vader
landse geschiede
nis, de overwinte
ring op Nova
Zembla. Willem Barentsz werd
een beroemdheid, mede dankzij
Gerrit de Veer die een verslag pu
bliceerde over het verblijf in het
Behouden Huys. Een totaal mis
lukte reis groeide zo uit tot een
heldenepos. Een verhaal dat in de
loop der eeuwen is verteld in to
neelstukken, gedichten, boeken en
liederen. „Het is heel mooi dat je
al die verschillende vormen ziet.
Dat het verhaal nu in een 3D-film
wordt verteld past heel goed in die
traditie", vertelt historicus Hans
Gramberg, schijver van het geschie
denisboek De overwintering op No
va Zembla.
Het doel van de expeditie in 1596
was een noordelijke route naar
Azië te vinden. Tijdens de scheeps
reizen via Kaap de Goede Hoop
eisten de hitte en besmettelijke
ziektes veel levens. Ook was deze
zuidelijke route gevaarlijk door de
aanwezigheid van Spaanse en Por
tugese schepen, de vijanden van
de Republiek. De noordelijke rou
te zou ook korter zijn, zo dacht
men. Een eerste reis onder bevel
van Cornelis Cornelisz Nay beves
tigde de mogelijkheid van een
noordelijke route. Er werd een
handelsexpeditie georganiseerd,
maar deze tweede reis - ook onder
bevel van Cornelisz Nay - misluk
te. De vier schepen kwamen vast
te zitten in het ijs. Willem Ba
rentsz had deze twee reizen mee
gemaakt en hij wilde het nog wel
eens proberen. Op 10 mei 1596 ver
trokken twee schepen, waarvan de
namen nu onbekend zijn, uit de
haven van Amsterdam. Eén stond
onder bevel van Jan Cornelisz Rijp
en op het tweede schip, met vijf
tien bemanningsleden, was Jacob
van Heemskerck de bevelhebber.
Barentsz was opperstuurman op
dit laatste schip en hij had de lei
ding van de expeditie. De twee
schepen gingen bij Bereneiland,
zo genoemd naar de ijsbeer die de
Hollanders hier in een gevecht
doodden, uiteen. Reden was one
nigheid over de route tussen Rijp
en Van Heemskerck. Rijp probeer
de Spitsbergen ten oosten te passe
ren en Van Heemskerck wilde ver
der naar het oosten varen. Het
schip van Rijp strandde echter in
het ijs waarna hij besloot terug te
keren naar de Republiek.
Barentsz en Van Heemskerck kre
gen al vrij snel de kust van Nova
Zembla in zicht. Zij passeerden de
noordkust maar door het ijs kon
den zij niet verder. Terug konden
zij ook niet meer. Het schip dreef
naar Nova Zembla waar het vast
vroor in het ijs. Het schip bood
niet genoeg bescherming tegen de
vorst, daarom werd besloten met
hout van aangespoelde bomen
een onderkomen te bouwen op
Nova Zembla, het Behouden
Huys. De bemanning bracht in
het huis de winter door. In juni
1597 probeerden de Hollanders in
twee sloepen terug te varen naar
de bewoonde wereld. Willem Ba
rentsz overleed een week na ver
trek. Eind augustus bereikten
twaalf man, onder wie Jacob van
Heemskerck en Gerrit de Veer een
'Er was in die tijd geen
aandacht voor
persoonlijke gevoelens'
Russische nederzetting. In 1598
verscheen het verslag van Gerrit
de Veer Waerachtighe Beschryving-
he van drie seylagien, ter werelt
noyt soo vreemt gehoort), dat direct
een bestseller werd. „Het verhaal
van De Veer sprak direct al tot de
verbeelding omdat het een oogge-
tuigeverslag was en al snel na de
overwintering werd uitgegeven",
zegt Gramberg. „Hij schrijft feite
lijk, eigenlijk quasi-wetenschappe-
lijk. Er was in die tijd geen aan
dacht voor persoonlijke gevoelens.
Je mag aannemen dat er in zo'n
groep tijdens de overwintering
wel spanningen ontstonden, maar
Gerrit de Veer schrijft daar niet
over. Hij heeft het wel over de kou
en dat ze alles potdicht maakten
en daardoor bijna stikten door de
koolmonoxide."
Het verhaal van de overwintering
is volgens Gramberg nooit uit de
collectieve beleving verdwenen,
hoewel er in sommige periodes
wel meer aandacht voor was. „In
de 19de eeuw zie je bijvoorbeeld
een piek, vooral door het beroem
de gedicht van Hendrik Tollens,
waarin de vaderlandsliefde wordt
benadrukt."
In zijn boek schrijft Gramberg dat
hele generaties schoolkinderen
zijn opgegroeid met de school
plaat van Johan Herman Isings,
die in 1950 is gemaakt. „In de loop
der tijden is het verhaal qua sfeer
aan de tijdgeest aangepast, Isings
benadrukte het heroïsche."
Gramberg heeft een paar voorstuk
jes van de film gezien en volgens
de historicus is er geprobeerd het
verhaal authentiek te brengen.
„Het ziet er verzorgd uit. Ik weet
dat Oerlemans ook altijd gefasci
neerd was door deze geschiedenis.
Hij vertelt het verhaal door de
ogen van Gerrit de Veer, met de
verliefdheid tussen hem en de ach-
terblijfster, de dochter van de be
kende predikant, cartograaf en ster
renkundige Plancius. Of Plancius
inderdaad een dochter heeft gehad
weet ik niet. Wel is in het begin
van de 20ste eeuw het verhaal ook
eens belicht vanuit het perspectief
van de achterblijvers. Zo heeft ie
dere tijd zijn eigen invalshoek."
«Mist
