Rusland zoekt zijn
spectrum 14
Waar is die Muur?
De mislukte augustuscoup in 1991 luidde de
val van de Sovjet-Unie in. Het eens zo
machtige rijk kromp ineen. Voor miljoenen
Russen begon daarmee een zoektocht naar
een nieuwe identiteit.
Zaterdag 13 augustus 2011
STANDPLAATS
door
Oene van der Wal
Waar stond die Muur nou? Be
zoekers van Berlijn vragen
dat altijd. Kijk maar naar be
neden, zeg ik dan. De Muur
staat niet meer, zij ligt. Markeringen in de
straat laten het verloop zien. Wie wil, kan
het traject volgen. Maar het centimeters
brede spoor misleidt een beetje.
De werkelijke betekenis van de Muur be
grijp je pas als je haar zelf meegemaakt
hebt Of als je foto's ziet van toen. Ik besef
te de ware proporties van de Muur toen ik
enkele jaren geleden de documentaire
'Mauerflug' zag, een helikoptervlucht in
1990 over delen van de Muur, toen het ge
vaarte nog grotendeels overeind stond.
De bouw van de Muur begon op 13
augustus 1961, een feit dat dezer da
gen grootscheeps wordt herdacht
Van de Muur is fysiek weinig over.
Bij het Duitse ministerie van Finan
ciën en langs de Spree staan de lang
ste stukken, soms zie je nog ergens
tussen de bomen een betonpaal
met verroeste staaldraden. Op de
Potsdamer Platz staan enkele res
ten, vol graffiti en kauwgom van
toeristen.
Waar de Muur niet door nieuwe be
bouwing is vervangen, overheerst
vaak leegte. Dat de stad ooit ver
deeld was, is hier en daar nog te
merken. Bij de Brandenburger Tor
kun je een fictief paspoorts tempel
laten zetten voor de DDR, bij
Checkpoint Charlie op de foto met
'grenswachten'.
Maar verder? Bestrating, lantaarns
en verkeerslichten zijn in beide
stadsdelen verschillend. In Oost rij
den trams, in West vrijwel niet. Op
de Alexanderplatz in Oost is aan de
gedateerde kapsels en kleding te
zien dat hier nog de typische arbeiderscul
tuur uit de DDR wordt hooggehouden. De
West-Berlijnse Savignyplatz lijkt eerder op
Amsterdam-Zuid. Chique mensen met chi
que auto's zitten in chique restaurants aan
de prosecco. Dat is zo'n beetje het enige
verschil dat over is.
Mogelijk dat daarom de behoefte aan visua
lisering van de Muur groter lijkt dan ooit
De uitgelaten en ontroerende beelden van
de Val van de Muur en de Duitse eenheid
kent iedereen nu wel. Dit jaar gaat het om
de bezinning op een vervagende herinne
ring. In de stad hangen overal grote
zwart-wit foto's, die een beeld geven van
die plekken tijdens de deling: meestal zijn
ze verwaarloosd, troosteloos en verlaten.
Vaak grimmig, soms vreemd onschuldig.
En bijna altijd zien ze eruit als een gevan
genis.
Ook zijn langs de voormalige route van de
Muur monumentjes voor slachtoffers ge
plaatst Meer en meer krijgen zij een ge
zicht in de publieke ruimte.
Leefde Berlijn vroeger met de Muur, nu
leeft de stad van de Muur. Met de aandacht
voor de slachtoffers corrigeert de stad niet
alleen de onwetendheid bij veel Duitsers,
maar ook het argeloze Muur-
toerisme dat Berlijn zo langzamerhand in
gijzeling heeft genomen. Trabantjes en
bierfietsen dreigen de herinnering aan de
DDR-dictatuur te banaliseren.
Als inwoner van Berlijn kom je bijna dage
lijks in aanraking met de herinnering aan
de Muur. Je loopt, fietst of rijdt er per auto
overheen. Meestal gaat dat ongemerkt Mo
numenten of andere herinneringsplekken
vallen op een gegeven moment niet meer
op.
Om het collectieve geheugen een handje
te helpen, pleiten sommigen er voor om
weer stukken Muur op te bouwen. Dat
voert misschien te ver. Maar het is in elk
geval handig als er bezoek komt. Waar is
die Muur nou? Nou, daar!
door Floris Akkerman
Kom in Toela niet aan de straat
namen. Die zijn, in de stad
zo'n 200 kilometer ten zuiden
van Moskou, een erfenis uit
de tijd dat Rusland deel uit
maakte van het Sovjetrijk: Leninboule-
vard, i-Meistraat, Rode Legerboulevard.
De namen kom je overal in Rusland tegen.
Ze zijn in elke stad hetzelfde.
„Een paar jaar geleden werd voorgesteld
om ze te veranderen", zegt Dmitri Isakov
(27) lopend over de i-Meistraat. „Maar de
ouderen hielden dat tegen. Ze zien de tijd
van de Sovjet-Unie als de periode waarin
het leven beter was dan nu."
Afscheid nemen van de Sovjet-Unie kun
nen de Russische ouderen niet. Ze om
klemmen hun verleden. Uit nostalgie, zegt
Isakov. Hun hele leven droegen zij het
stempel van de nieuwe Sovjetmens. Een
identiteit die de machthebbers voor hen
hadden gekozen. De eigen nationaliteit,
taal en cultuur stonden in de Sovjet-Unie
op de tweede plaats. Dat gold voor ieder
een, of je nu Rus was of Oezbeek en of je
nu in Moskou of in Vladivostok woonde.
„Ie was ondergeschikt aan de overheid",
zegt ook de 45-jarige Andrej Vlasov, vicede-
caan van de faculteit geschiedenis van de
Moskouse Staatsuniversiteit. „Je was geen
Rus of Georgiër. Je was een communist."
Die identiteit hield na het uiteenvallen
van de Sovjet-Unie op te bestaan.
De afgeslagen augustuscoup, die vanaf
19 augustus drie dagen duurde, droeg voor
een belangrijk deel bij aan het einde van
de Sovjet-Unie op 25 december 1991. Mil
joenen Sovjetburgers werden van de ene
op de andere dag wakker in een ander
land. Van nieuwe Sovjetmens naar inwo
ner van Rusland, Kazachstan of een ande
re voormalige Sovjetrepubliek. Maar waar
veertien staten hun onafhankelijkheid
wonnen of herkregen, verloor Rusland. De
Russen zagen hun territorium kleiner wor
den. Niet alleen ten opzichte van de Sov
jet-Unie, maar ook in vergelijking met het
oude tsarenrijk. Gebieden die de Russische
tsaren eeuwen geleden veroverden, raak
ten ze kwijt. Wie in die gebieden woonde,
werd afgesneden van Moskou. Het com
munisme werd begraven en ingeruild voor
een nieuwe orde.
De ontwikkelingen maakten de Russen on
zeker. De roerige periode onder de eerste
president Boris Jeltsin - met oorlog, politie
ke en economische crisis, criminaliteit en
staatsbedrijven die door nieuwe rijken wer
den overgenomen - hielp daar niet bij
„Wie ben ik en tot welk land behoor ik,
vroeg de bevolking zich toen af', zegt
Andrej Vlasov. „En dat vraagt men zich
nog steeds af. Vooral jongeren die opgroei
den in de jaren negentig. Ouderen vallen
terug op hun Sovjetidentiteit."
Isakov voelt dat niet zo. Voor hem was het
in zijn jeugdjaren niet moeilijk te kiezen.
„Mijn ouders zaten bij het leger. Eerst bij
dat van de Sovjet-Unie, daarna bij het Rus
sische. De keuze was daarom simpel. Bo-
Vijftien vrouwen, verwijzend naar het aantal Sovjetrepublieken, staan om de De Vriendschap van de Volkerenfontein in Moskou.
