121 antibiotica
In hoog tempo rukken bacteriën op die
resistent zijn tegen alle antibiotica. Op
een dag zal er een tussen zitten die een
wereldwijde epidemie veroorzaakt. „Het
is een tikkende tijdbom."
vrijdag 10 juni 2011
reageren?
nieuwsredactie@wegener.nl
door Frits Bloemendaal beeld Ruud Willems
Als de bacterie
Zo zou het kun
nen gaan. Ergens
in de wereld wor
den mensen plot
seling erg ziek.
Als ze in het zie
kenhuis worden
onderzocht, blijken ze een ernsti
ge, bacteriële infectie te hebben.
Behandeling met gangbare antibio
tica helpt niet en als ook het laat
ste antibioticum nutteloos blijkt,
staan de artsen machteloos. Ter
wijl naarstig wordt gezocht naar
de bron van de infectie, grijpt de
epidemie in razend tempo om
zich heen. Niemand durft meer de
straat op. Verse groenten, vlees,
drinkwater: alles is verdacht.
Dit is wat artsen en microbiologen
het horrorscenario noemen: een
uitbraak van een gevaarlijke bacte
rie die resistent is tegen alle anti
biotica. Vergeleken met dit script
is de uitbraak van de EHEC-
bacterie kinderspel.
Al sinds de komst van de eerste an
tibiotica, nog maar zo'n zeventig
jaar geleden, wordt al gewaar
schuwd dat bacteriën er resistent
tegen kunnen worden. Alexander
Fleming, de ontdekker van penicil
line, zei in 1945 dat onoordeelkun
dig gebruik van deze nieuwe ge
neesmiddelen (bijvoorbeeld te klei
ne doses) microben kweekt die er
ongevoelig voor zijn.
De zegetocht van penicilline en an
dere antibiotica moest toen nog
beginnen. Waar voorheen jaarlijks
miljoenen mensen stierven aan in
fecties als longontsteking, tbc of
gonorroe, konden patiënten
voortaan effectief worden behan
deld. De komst van antibiotica is
een van de grootste successen uit
de medische wetenschap en heeft
er in belangrijke mate aan bijgedra
gen dat we nu zo oud worden.
Maar het ziet er naar uit dat we er
nog geen eeuw van kunnen genie
ten. Want Flemings vrees is be
waarheid. Al snel werden bacteri
ën resistent tegen antibiotica. Om
dat de farmaceutische industrie
echter in rap tempo nieuwe anti
biotica ontwikkelde die wel werk
ten, leek dat geen probleem.
Door de massale productie wer
den antibiotica lekker goedkoop
en voor iedereen bereikbaar. Dat
werkt onoordeelkundig gebruik in
de hand.
Zo kweekt de mens zijn eigen vij
anden. Eén voor één werden anti
biotica door resistentie uitgescha
keld. Doordat de farmaceutische
industrie is gestopt met het ont
wikkelen van nieuwe soorten om
dat ze de hoge kosten niet meer
kan terugverdienen, droogt het re
servoir snel op. De mens wordt in
middels bedreigd door een waar le
ger van multiresistente bacteriën.
Artsen maken zich vooral zorgen
over de zogeheten ESBL- en
NDM-varianten. Beide afkortin-
'We vervuilen de grond
onder onze voeten letterlijk
met resistentie'
gen staan voor stoffen die de mi
croben uitscheiden en die ze onge
voelig maken voor de meeste anti
biotica. Die met ESBL kunnen
nog met een enkel antibioticum
worden bestreden, de NMD-bacte-
riën zijn ook ongevoelig voor car-
bapenem, dat wordt beschouwd
als laatste redmiddel.
De resistentie wordt heel makke
lijk overgedragen, ook naar andere
bacteriesoorten. „Dat is het grote
gevaar", zegt de Antwerpse hoogle
raar medische microbiologie Her
man Goossens, deskundige op het
gebied van resistentieontwikke
ling. „Er zijn al vier- a vijfhonderd
ESBL-typen bekend. Die hebben
zich in twintig tot dertig jaar tijd
ontwikkeld. Van NDM zijn tot dus
ver twee of drie typen bekend,
maar als die zich net zo snel uit
breiden, hebben we binnen tien
of twintig jaar een enorme cata
strofe."
Het gevaar is volgens Goossens dat
de resistentie zich vooral ver
spreidt via darmbacteriën, zoals E.
coli en Klebsiella, heel gewone ba
cillen, die iedereen bij zich draagt.
Zolang mensen niet ziek worden
van de bacterie met de nieuwe ei
genschap, kan de verspreiding on
gemerkt doorgaan. Zo draagt waar
schijnlijk al s tot 10 procent van de
mensen ESBL-bacteriën bij zich.
Ook NDM-bacteriën rukken snel
op, met name vanuit India en Paki
stan. „Resistentie is daar eerder re
gel dan uitzondering", zegt Jan
Kluytmans, hoogleraar medische
microbiologie aan het VU-MC in
Amsterdam. „Bijna alle mensen
daar hebben al bacteriën met ES
BL bij zich en ook NDM neemt
snel toe."
Dergelijke volledig resistente bacte
riën zijn ook al in Europa opgedo
ken, vooral in Griekenland en in
middels ook in Nederland. Begin
juni nog moest het Maasstadzie
kenhuis in Rotterdam toegeven
dat het al zeven maanden kampt
met een bacterie die resistent is te
gen alle bekende antibiotica. Al 34
patiënten hadden een infectie op
gelopen.
Lang niet alle mensen worden
ziek van zo'n superbacterie. En
niet alle patiënten die ziek wor
den, gaan dood. Maar de kans op
overlijden is met besmetting door
resistente bacteriën wel veel gro
ter, zeker als het om een zeer agres
sieve stam gaat. Of als patiënten
toch al verzwakt zijn, zoals in een
ziekenhuis.
Vooralsnog lijken de superresisten-
te bacteriën nog redelijk onschul
dig. De nachtmerrie van Goossens
is dat een zeer agressieve bacterie
resistent wordt. „Binnen enkele da
gen kunnen duizenden mensen
worden geïnfecteerd. Dan heb je
een gigantische pandemie."
De uitbraak van de EHEC-bacterie
in Duitsland is een waarschuwing
voor wat kan gebeuren. De EHEC-
bacterie is een ESBL-variant van
de E. coli, de gewone darmbacte
rie. Multiresistent en zeer agres
sief
'Binnen enkele dagen
kunnen duizenden mensen
worden geïnfecteerd'
Maar er is één meevaller. De bacte
rie veroorzaakt geen ernstige infec
ties die slechts met antibiotica kun
nen worden bestreden. Het zijn
vooral de giftige stoffen die de ba
cil uitscheidt, die mensen ziek ma
ken. Die kunnen op een andere
manier worden geneutraliseerd.
Kluytmans vindt het zorgelijk dat
resistente bacteriën al lang niet
meer alleen in ziekenhuizen wor
den gevonden. In New Delhi zijn
NDM-bacillen in het drinkwater
aangetroffen, waardoor ze zich
over miljoenen mensen hebben
kunnen verspreiden. En zelfs in
bodemmonsters in Nederland zijn
resistente bacillen gevonden. „Ik
ben bang dat we de grond onder
onze voeten letterlijk met resisten
tie vervuilen", zegt Kluytmans.
Het betekent dat de resistentie
nooit meer verdwijnt, maar altijd
blijft rondwaren en zich onder gro
te delen van de mensheid kan ver
spreiden. Als er dan een gevaarlij
ke variant ontstaat, is het leed niet
te overzien. „Het is een tikkende
tijdbom", erkent Goossens.
Kan een catastrofe dan nog wel
worden afgewend? Kluytmans
hoopt dat de farmaceutische indus
trie toch nog nieuwe antibiotica
kan ontwikkelen, ook al wijst
niets er op dat die in aantocht zijn.
„Maar misschien lukt het wel als
de druk toeneemt en er meer voor
de middelen wordt betaald. Tot
die tijd moeten we proberen de
schade beperkt te houden."
Ook Goossens denkt dat tijd win
nen het maximale is dat kan wor
den gedaan. „Overheden overwe
gen de industrie te stimuleren
nieuwe producten te ontwikkelen.
Dat duurt zeker tien jaar en die
tijd hebben we niet. Daarom moet
je ook het antibioticagebruik ver
minderen: vooral in de veehoude
rij, maar ook bij mensen. Je kunt
ook de hygiëne verbeteren, bijvoor
beeld groenten wassen, de vlees
plank schoonmaken en handen
wassen. En je kunt mensen syste
matisch screenen bij ziekenhuisop
name. Dit móét je allemaal doen,
je hebt geen keus. Maar ik vraag
me af of het niet al te laat is."
