i9 spectrum
is overal
Zoutmuseum
Zaterdag 21 augustus 2010
In de zestiende eeuw kon je voor 5 kilo zout een compleet huis
kopen in Amsterdam. Nu haal je zo'n zelfde voorraadje keukenzout
voor 2 euro in de supermarkt. Een waardevermindering van jewelste,
lijkt het. Maar wat zouden we moeten, zonder zout?
door Cor de Boer
Zout is een onmiskenbaar on
derdeel van de aarde en van
alle leven daarop. Het moet
er meteen al zijn geweest
toen onze planeet 4,6 miljoen
jaar geleden ontstond uit een explosie van
gassen. Het is terug te vinden in de bodem
en - in opgeloste staat - in het water van
alle oceanen.
Dat de mens heel veel later is geëvolueerd
uit schepsels die zich ooit aan die zeeën
hebben ontworsteld, is nog te merken aan
de samenstelling van ons lichaam. In al on
ze cellen zit zout. Bloed, zweet en tranen
smaken niet voor niets zilt. Uit een mens
van 70 kilo zou je een half pond zout kun
nen halen. Onze nieren hebben er een dag
taak aan om de zout- en vochtbalans in on
ze lichamen te reguleren en overschotten
als urine te lozen.
Keukenzout is een mineraal dat door geo
logen haliet wordt genoemd, zolang het in
de bodem zit. Het is de enige steensoort
die we dagelijks eten. Dat is opvallend,
want in de kubusvormige kristallen ko
men twee elementen samen die we afzon
derlijk nooit zouden slikken: natrium (een
onstabiele metaalsoort met een positieve
lading) en chloor (een giftig gas met een
negatieve lading). Gebundeld als NaCl vor
men ze een ongevaarlijke smaakmaker.
Zout is zwaarder dan water. Het heeft een
dichtheid van 2,17 gram per kubieke centi
meter. Wie goed roert, moet in 1 liter wa
ter 360 gram zout kunnen oplossen. Om
de kristallen te smelten, zou je deze moe
ten verhitten tot 801 graden Celsius. Om
het vloeibare zout vervolgens ook nog te
laten koken, is een temperatuur van 1.465
graden nodig.
Onze vroegste voorvaderen taalden niet
naar zout. Die scharrelden met speer, pijl
en boog hun kostje bijeen en kregen vol-
p doende zout binnen via het vlees van die
ren, de hoofdmoot van hun menu. Dat ver
anderde toen de mensen zich bekeerden
tot de landbouw en plantaardige kost. Van--
af dat moment werd zout een welkome en
kostbare delfstof, die lang niet overal ge
makkelijk te vinden was.
Het werd niet alleen gebruikt om smaak te
geven aan voedsel, het kwam ook van pas
bij het conserveren daarvan. Gezouten
vlees, vis en groenten bleven veel langer
goed. Farao's ook trouwens. De oude Egyp-
tenaren legden de lichamen van hun heer
sers, ontdaan van ingewanden en herse
nen, veertig dagen in het zout om ze goed
te laten drogen. Pas daarna werden ze geo
lied, in linnen gewikkeld en bijgezet als
mummie.
In de warmere delen van Europa werd het
zout rond het begin van onze jaartelling
vooral gewonnen langs de rand van zoute
zeeën en moerassen. Een waardevol goed
je. Romeinse soldaten kregen een deel van
hun soldij uitgekeerd in zout (sal). Ons
woord 'salaris' herinnert daar nog aan.
Zout werd wereldwijd eeuwenlang ge
bruikt als betaalmiddel. Machthebbers wa
ren er dol op. Die versterkten hun (finan
ciële) positie door belasting te heffen op
deze onmisbare smaakmaker. Dat hielden
ze eeuwenlang vol. In 1930 ondernam Ma-
hatma Gandhi in India zijn 400 kilometer
lange zoutmars, om aan de oceaan een
handvol zout te rapen, als protest tegen de
zoutbelasting van de Britse overheersers.
Als het gaat om het winnen van zout uit
de bodem, waren de Chinezen de Europea
nen ver voor. Al in de derde eeuw voor
Christus haalden zij in Sichuan zout uit
zilt bronwater. Met metalen beitels en
hei-installaties sloegen de Chinezen put
ten om het pekelwater met bamboeleidin
gen naar boven te halen. Dat lieten ze ver
dampen, waarna er zout overbleef.
Overigens stopten de Chinezen het zout
niet in zoutvaatjes. Ze kookten de witte
korrels met sojabonen tot een saus die ze
over hun eten druppelden.
In Nederland werd het zout aanvankelijk
veel minder diep in de bodem gezocht.
Van de achtste tot de zestiende eeuw was
in ons land het 'darinkdelven' in zwang. In
zoutrijke veengebieden werd turf ('da-
rink') gestoken. Die werd verbrand, waar
na de as werd opgelost in zeewater en inge
kookt tot zout. Dit proces was nogal ar
beidsintensief en sloeg bovendien grote ga
ten in het landschap. Ons land hield er
niet alleen de Biesbosch aan over, maar
ook diverse rampzalige overstromingen.
De methode werd daarom door Karei V in
1515 verboden.
In de zestiende en zeventiende eeuw ont
stonden door onze kolonisatiedrift snelle
re en profijtelijker manieren om aan zout
te komen. Zo hanteerde onze West-Indi
sche Compagnie een bedenkelijk verdien-
model op de Antillen. De compagnie voer
Afrikaanse slaven naar de eilanden, om ze
daar in de helse hitte zeezout te laten win
nen. De piepkleine slavenhuisjes bij de
zoutpannen van Bonaire herinneren daar
nog aan. De vrucht van de dwangarbeid
werd teruggevaren naar hier, waar aan het
zout goed werd verdiend.
Deze zwarte bladzijde in onze geschiede
nis had Nederland wellicht kunnen over
slaan, als we eerder kennis hadden geno
men van de Chinese zoutwinningstechnie
ken. Het duurde evenwel tot 1886 voor we
In het Twentse Delden, vlakbij de plaats waar
ooit de eerste Nederlandse zoutbron werd
aangeboord, staat het Nederlandse Zoutmu
seum.
In het witte pand, vorig jaar heropend na een
grondige opknapbeurt, wordt de wereldge
schiedenis van het zout aanschouwelijk ge
maakt in woorden, beelden en objecten.
Op de zolder is een collectie van tweedui
zend zoutvaatjes uitgestald.
www.zoutmuseum.nl
er achter kwamen dat in onze eigen bo
dem ook volop steenzout zit, neergeslagen
op de bodem van vroegere zeeën.
In dat jaar liet de Twentse baron
Rudolphe Frédéric van Heeckeren van
Wassenaer op zijn domein Twickel bij Del
den een put slaan om aan schoon drinkwa
ter te komen. De bron voldeed niet aan de
verwachtingen. Er stroomde ondrinkbaar
pekelwater uit. De vondst van de baron
stond uiteindelijk aan de basis van de be
roemd geworden zoutindustrie in Boekelo
en omstreken, bekend van de houten boor
torens. De productie kwam pas op gang na
de Eerste Wereldoorlog, toen de import
van Duits zout spaak liep.
De Tukkers kwamen met een systeem met
een dubbele pijp: een dikke buis, met daar
in een kleinere pijp die aan de onderkant
nog net wat dieper in de bodem stak.
Door de buitenste leiding werd zoet water
naar beneden gepompt. Het ondergrondse
zout loste op in het water, dat weer naar
boven werd gestuwd door de binnenpijp.
Dit pekelwater ging naar de 'zoutziederij',
waar het werd gezuiverd, ingedampt en ge
centrifugeerd, om aan het einde van de
lijn zout over te houden.
Dit proces werd in Twente vanaf 1919 uit
gevoerd door de Koninklijke Nederlandse
Zoutbedrijven (KNZ), een voorloper van
de huidige chemiegigant AkzoNobel. KNZ
kwam met de bekende zoutmerken Nezo
en Jozo (met jodium), bedacht de liksteen
voor weidevee en stortte zich, vanaf 1931,
op de productie van chloor, natronloog en
zoutzuur.
De Nederlandse winning van keuken- en
strooizout is nog steeds voor een deel in
handen van AkzoNobel, dat het uit de bo
dem haalt in Twente en Groningen. Het
bedrijf heeft tegenwoordig concurrentie
van Frisia dat in de omgeving van Harlin-
gen zout uit de bodem haalt.
Wereldwijd wordt tegenwoordig 256 mil
joen ton zout per jaar gewonnen. Ons land
staat elfde op de ranglijst met een produc
tie van 5,9 miljoen ton per jaar. De Chine
zen hebben hun historische voorsprong
niet meer uit handen gegeven. Zij voeren
de wereldranglijst aan met 54 miljoen ton
per jaar.
reageren?
spectrum@wegener.nl
