psychologie 135
Kloof tussen woord en daad
Macht maakt egocentrisch
zaterdag 1 mei 2010
HMMNMMMBMHMMMI
Mensen met macht kunnen
zich onkwetsbaar en on
zichtbaar wanen. Ze nemen
meer risico, rekken de regels
meer op dan andere men
sen die geen of minder
macht hebben. Macht en in
vloed kunnen ertoe leiden
dat er nogal een kloof ont
staat tussen woord en daad.
Ofwel: het goede prediken,
maar daar zelf niet naar le
ven, blijkt uit onderzoek.
„Mensen met macht maken
een iets te optimistische in
schatting van risico's."
door Patricia van der Zalm
illustratie Helen van Vliet
Anderen oproepen een
hulpvaardige burger te
zijn door hun stoepje
sneeuwvrij te maken
en het zelf nalaten. Hameren op
transparantie en integriteit in het
openbaar bestuur en vervolgens
de schijn van belangenverstrenge
ling op je laden door de manier
waarop je een buitenlandse vakan
tiewoning aankoopt. Naar buiten
uitdragen dat het gezinsleven hei
lig is en geheel in lijn met het ge
loof en er ondertussen in het ge
niep minnaressen of een verzame
ling kinderporno op na houden.
Verkondigen dat je geen seksuele
relatie met 'die vrouw' hebt gehad,
terwijl je je toch op allerlei eroti
sche manieren hebt laten bepote-
len. Als bedrijfstop forse bonussen
opstrijken en je laten verwennen
in luxueuze resorts, terwijl men
sen elders in het bedrijf hun baan
verliezen.
De rij voorbeelden van het goede
uitdragen en het tegenovergestelde
doen, is schier eindeloos. Macht
doet 'iets' met mensen, blijkt ook
uit onderzoek van
politicoloog/psycholoog Joris Lam
mers. Hij is verbonden aan insti
tuut Tiber, onderdeel van de Uni
versiteit van Tilburg, dat onder
zoek doet naar gedrag en besluit
vorming in het economisch ver
keer. „We denken dat we goed
kunnen inschatten wat de verhou
ding is tussen prijs en kwaliteit,
tussen risico en opbrengst. En dat
we kunnen schatten wat ons netto
het meest oplevert, en dat krijg je
dan. Zo zou het gaan in een ideale
wereld. In het echt werkt dat verre
van perfect. De mens is geen com
puter, maar heeft emoties en
neemt op basis daarvan irrationele
beslissingen. De laatste tien jaar
wordt steeds meer duidelijk hoe
veel economie en psychologie met
elkaar te maken hebben."
Lammers was benieuwd welke in
vloed macht heeft op iemands nor
men, waarden en vooral gedrag.
Een van de conclusies: macht en
invloed kunnen ertoe leiden dat er
een kloof ontstaat tussen woord
en daad. Het goede met de mond
belijden, maar daar zelf niet naar
leven. „Je komt het dagelijks tegen,
in de politiek, het bestuur, het be
drijfsleven."
Een interessant verschijnsel, vindt
hij. „Mensen met macht hebben
kennelijk een iets te optimistische
inschatting van risico's. Ze staan er
niet zo bij stil dat ze vanwege hun
positie voortdurend door anderen
in de gaten worden gehouden. Ze
kunnen zich onkwetsbaar en zelfs
onzichtbaar wanen. Als je dage
lijks wordt omringd door mensen,
van privéchauffeur tot andere naas
te medewerkers, die je bevestigen
in je rol, is de kans groot dat je
ook buiten het werk in die rol
blijft hangen."
Lammers onderzocht, samen met
zijn collega Diederik Stapel en de
Amerikaanse psycholoog Adam
Galinsky, hoe groepen studenten
omgingen met zaken als het eerlijk
invullen van het belastingformu
lier, het overtreden van verkeersre
gels en het teruggeven van een ge
stolen fiets. Een aantal deelnemers
kreeg een positie van macht over
andere proefpersonen; anderen
kregen een positie zonder macht
en invloed. „Vervolgens moesten
ze zelf een moreel dilemma oplos
sen. Bijvoorbeeld: mag je op de
snelweg veel harder rijden dan is
toegestaan als het rustig is op de
weg?"
Een andere groep studenten
moest dergelijk 'immoreel gedrag'
van de anderen juist beoordelen.
„Mensen met macht vonden het
minder acceptabel als anderen te
hard reden, maar méér acceptabel,
als zij dat zelf deden. Zij waren
dus strenger voor anderen dan
voor zichzelf."
Vanuit de psychologie valt dat vol
gens Lammers wel te verklaren.
„Je snapt dat regels nodig zijn,
maar je wilt ze voor jezelf graag
Machtige personen staan vaak onvoldoende stil bij hoe anderen hen bekijken.
Politicoloog/psycholoog Joris Lammers haalt een onderzoek aan, waarin twee
groepen mensen een letter E op hun voorhoofd moesten schrijven.
„Gewone mensen tekenden een letter E zoals anderen die zien, maar mensen
met macht tekenden de letter vanuit hun eigen perspectief, waardoor die
leek op een 3. Zij vergaten dat de letter er vanuit het perspectief van anderen
omgekeerd uitzag. Machtigen zijn dus inderdaad meer egocentrisch."
Egocentrisme is niet zo'n goede eigenschap, zegt Lammers. „Al moeten mensen
die veel zeggenschap hebben sneller en schetsmatiger kunnen werken dan
anderen. Je kunt je als leidinggevende niet te véél in het wel en wee van mede
werkers verdiepen. Maar die eigenschap kan wel degelijk leiden tot inschat
tingsproblemen en fouten."
een beetje buigen. Niet breken,
want dan zou je immoreel zijn.
Mensen met macht buigen de re
gels Soms heel ver door."
Ze gaan, blijkt uit het onderzoek,
ook net iets makkelijker om met
hun belastingaangifte. Toch strij
ken ze voor zichzelf de hand over
het hart, terwijl ze foute aangiftes
bij anderen afkeuren. „Ook de
Amerikaanse belegger Bernard Ma-
doff dacht op de een of andere ma
nier dat hij met zijn miljarden-
zwendel wegkwam. Het is ook
heel lang goed gegaan."
Voor mensen die vinden dat zij ei
genlijk ten onrechte, of niet hele
maal verdiend, macht hebben,
geldt volgens Lammers het omge
keerde: zij zijn strenger voor zich
zelf dan mensen die hun macht be
schouwen als terecht en vanzelf
sprekend. „Mensen die vinden dat
zij hun macht niet verdienen, ne
men ook minder risico's. Zij heb
ben eerder het idee dat zij hun
macht weer kwijt kunnen raken.
Daar word je voorzichtiger van."
Mensen met macht zijn volgens
Lammers meer gefocust op wat ze
willen hebben of willen bereiken.
„Dat is op zich een goede eigen
schap. Maar ze kunnen daarbij wel
te veel risico's nemen. In veel situa
ties is het best lastig vast te stellen
of iets tegen de. regels is of niet. Ie
dereen weet dat je niet door een
rood stoplicht of veel te hard mag
rijden. Maar als je haast hebt, je
weliswaar te hard rijdt, maar daar
verder niemand mee benadeelt
omdat het stil op de weg is én je
daardoor net die belangrijke af
spraak kunt halen, dan schat je het
risico voor jezelf al snel in als aan
vaardbaar. Dan scheur je dus door.
Als verkeerscontroleur zie je ech
ter al die afwegingen niet. Je con
stateert alleen dat iemand de re
gels overtreedt."
Hét voorbeeld van overmatige risi
co's nemen, is Madoff „Maar der
gelijk gedrag komt veel meer voor.
En overal ter wereld. De gehele
bankensector heeft zich jarenlang
onaantastbaar gevoeld. Managers
namen enorme risico's, terwijl zij
waarschijnlijk dachten dat zij het
goede deden. In elk geval voor
zichzelf en hun families. Zulk ge
drag is hardnekkig. Je ziet het nu,
aan het einde van de crisis, alweer
een beetje terugkomen. De heel
slechte appels zijn eruit, maar
structureel is er nog weinig veran
derd. Terwijl bankiers veel invloed
hebben op de maatschappij. Ze
hebben macht en ze leven in een
wereld waar de beloningen hoog
zijn. Macht en geld zijn sterk ver
want. Zij worden ook omringd
door stimuli die hun macht beves
tigen, van vette leaseauto's tot con
tacten in de hoogste regionen."
Dat macht corrumpeert, blijkt ook
zeker uit dit onderzoek, zegt Lam
mers. „Maar dat geldt niet per defi
nitie voor elk soort macht. Je kunt
invloedrijk zijn en toch een heel
eervol mens. Denk aan Gandhi of
de Dalai Lama. Of aan gewetens
volle politici en bankiers. Toch ont
dekken onderzoekers steeds meer
tot welke automatische effecten
macht kan leiden. Machtigen reali
seren zich dat zelf lang niet altijd.
Mensen denken dat ze altijd de
persoon blijven die ze ooit waren.
Dat is niet zo."
reageren?
gezondheid@wegener.nl
