II
'Het verhaal heeft zo'n emotionele lading, die hoef je niet te
versterken met woorden als gruwelijk of afschuwelijk.'
vrijdag 9 april 2010
Ad van liempt, schrijver
excuses voor Selma
Selma, met kleindochter Tagan aan haar zijde, die maandag meekomt naar Nederland.
mijn moeder', zei hij bij elke mes
steek, 'en deze voor al deze men
sen, al de joden die je hebt ver
moord'. Daarna vluchtten ze alle
kanten op - de meesten liepen op
mijnen en waren op slag dood, of
werden neergemaaid met mitrail
leurs, slechts 47 mensen overleef
den uiteindelijk. Daar zaten ze dan
in het bos, maar veilig waren ze al
lerminst, in het anti-semitische Po
len,
Selma en Chaim vonden
straatarme landarbeiders,
die - in ruil voor de kost
baarheden uit het kamp -
hun zolder boven de paarden wel
beschikbaar wilden stellen. De
vreugde die ze aanvankelijk had
den, werd gesmoord door de uit
zichtloosheid en de ellende op de
vieze en warme zolder vol vliegen,
en de ondraaglijke schurft: een erfe
nis uit het kamp. Met de vrouw bo
terde het niet bepaald - de spannin
gen liepen steeds verder op. „Maar
ze hebben ons leven gered, daar
zullen we altijd dankbaar voor blij
ven." Later, toen ze in Amerika
woonden, bleven ze het echtpaar
pakketten sturen - en zo waren de
rollen omgedraaid. In de chaos na
de bevrijding door de Russen
trouwden Selma en Chaim met el
kaar. Hun verhaal kwam terecht in
de film Escape from Sobibor, van
Jack Gold (1987) waar ze werden
gespeeld door Ellis van Maarse-
veen en Robert Gwilym. Dat leid
de tot een merkwaardige voetnoot,
iets wat je nooit zelf zou kunnen
bedenken: de twee acteurs werden
verliefd, trouwden en Selma en
Chaim waren erbij.
Terug in Zwolle wenste niemand
iets te horen over de gruwelen in
Sobibor. Nadat Selma eindelijk aan
de beurt was voor voedselbonnen,
hoorde ze iemand in de rij zeggen:
'De joden gaan weer voor'. De Zwol
se politie liet zich wederom gel
den: Chaim was een Pool, die
moest dan maar worden uitgezet.
Ad van Liempt kan zijn koele, sobe
re stijl even niet volhouden als hij
het over waarnemend comman
dant van de Zwolse politie heeft, S.
Posthumus. „Deze alerte speurder,
deze wakkere hoeder van de open
bare orde heeft een belangwek
kend ontdekking gedaan: Chaim
en Engel zijn op 18 september 1945
opnieuw in het huwelijk getreden.
Ditmaal in Zwolle." Posthumus
wil van 'Den Haag' weten of Selma
dan ook maar moet worden uitge
zet, ze is immers met een Pool ge
trouwd. Bovendien is ze 'niet-Ari-
sche'. „Het staat er echt, een onder
scheid naar ras, kort na de oorlog,
in een officiële brief van een poli-
tie-offfcier." Neem het me maar
niet kwalijk, zegt Van Liempt, dat
ik zo uit mijn slof schoot. „Maar
dit is een combinatie van onver
schilligheid en domheid, een nega
tieve uiting van een bureaucratie
waaruit alle menselijkheid is ver
dwenen. Selma en Chaim waren
door zijn collega's net uitgebreid
verhoord over de tijd in het kamp,
voor een grootscheeps onderzoek.
„Ze wisten er dus van, er had aan
zienlijk meer compassie kunnen
zijn. Je zou in Nederland het ver-
zetskruis hebben gekregen als je
met een mes een SS'er had ver
moord om mensen uit een kamp
te laten ontsnappen. Je zou hier tot
de top van het verzet hebben be
hoord - maar zij werden dus weg
gestuurd." Uiteindelijk kwam het
er niet van: Polen wilde Chaim
niet hebben en het vreemdelingen
centrum in Valkenswaard zat toe
vallig nokjevol.
Van Liempt vindt dat dit bij uit
stek een verhaal is, dat verteld
moet worden: „We weten in Ne
derland altijd precies hoe het el
ders zit. Als er in Guatamala iets ge
beurt, staan we hier met een gehe
ven vingertje klaar - maar wat er
zestig jaar geleden, nota bene in
ons eigen land gebeurde, is onbe
kend." Dat zijn serie De Oorlog een
miljoen kijkers trok, stemt hem in
dat verband tot tevredenheid.
„Niet om de kijkcijfers, maar om
dat het voldoende massa geeft om
de verhalen te laten voortleven."
Selma en Chaim hadden nog een
paar jaar een kledingzaak aan de
Thomas a Kempisstraat in Zwolle.
Maar het verleden begon hen in te
halen. Er kwamen almaar joodse
overlevenden naar de winkel: of
Selma misschien hun broer nog
had gezien in Sobibor? Of hun
moeder? Maar ze had niemand ge
zien, de meesten uit de treinen gin
gen meteen de gaskamer in. „Con
tact was er niet, zelfs geen oogcon
tact." Ze was de laatste strohalm
voor velen, maar je zult die stro
halm maar zijn. Na moeizame ja
ren in Israël, gingen ze naar de VS,
waar een gelukkig leven volgde. Na
zijn dood is zè alleen geraakt met
haar gedachten. „Ik kan het nog
steeds niet geloven, mijn hele fami
lie is weg, onbegrijpelijk. Hoe was
het mogelijk? How was it possible?"
Zoals elke overlevende van de kam
pen leed ook Selma aan schuldge
voelens - wie ben ik dat ik dit heb
overleefd, terwijl zo velen om me
heen dood zijn gegaan? Vier, vijf
keer in de maand ging ze op scho
len vertellen over de Holocaust, sa
men met Chaim - 'ook namens de
mensen die het niet meer kun
nen'. En voordat ze daartoe zelf
niet meer in staat zou zijn.
De regering heeft haar of
ficieel uitgenodigd om
naar Nederland te ko
men, en bij de Wester-
bork-herdenking aanwezig te zijn.
„Haar eerste reactie was: dat ga ik
echt niet doen", zegt Van Liempt.
„Maar door haar dochter en klein
dochter is ze toch van gedachten
veranderd."
Zodoende komt ze terug naar het
land dat haar zo koel behandelde.
Niet vanwege de statuur van Ad
van Liempt. De volgorde was an
ders - zegt hij. „Toen ik haar ging
spreken, gaf staatssecretaris Jet Bus-
schemaker, schriftelijk die uitnodi
ging mee".
Wat denkt hij zelf? Is het niet wat
al te pover, een excuus, 65 jaar na
foto Waanders
de Tweede Wereldoorlog? „Best
mogelijk, dat ze zegt: too little, too
late. Dit zal vast niet de wrok weg
nemen. Maar ik denk dat het een
ander balanspunt geeft. Ze herkent
dat er een stroming is, die iets met
dat ongelukkige verleden wil doen
- ze ziet de goede bedoelingen er
achter." Na het vertrek van Bus-
schemaker neemt minister Ab
Klink maandag de verantwoorde
lijkheid over.
Selma deed haar verhaal aan Van
Liempt in de wetenschap dat er
weer nachtmerries zouden komen.
Maar het woog niet op tegen de op
luchting om te praten over hoe het
was gegaan en hoe dat voelde.
„Moeiteloos kan ze een dag volpra-
ten", schreef Van Liempt na afloop
van de intensieve interviews.
„Sobibor heeft haar niet stil gekre
gen."
Boek: Ad van Liempt Selma, de vrouw die
Sobibor overleefde, uitgeverij Verbum,
16,9 5 euro.
Documentaire: Zondagavond, op Neder
land 2 (19.25- 20.15 uur): Selma, de
vrouw die Sobibor overleefde.
