Broze boeken
worden snelle
scans
II
Niet alle
pagina's met
de hand
Het is een onbeschrijfelijk gevoel om een boek van meer dan
driehonderd jaar oud in handen te hebben. Het heeft een ziel'
De Koninklijke Bibliotheek in Den Haag digitaliseert alles wat er sinds 1470 in en
over Nederland is gepubliceerd. Dat zijn 720 miljoen pagina's. Wat heeft deze bieb in
huis en hoe gaat dat digitaliseren in zijn werk?
Angelika Templin, kunsthistorica uit Kobienz
donderdag 18 februari 2010
S0!®ï8SSS83ÖBt««S
door Dewi Gigengack
tatig staan honderd
duizenden boeken in
het magazijn van de
Koninklijke Biblio
theek (KB) in Den
Haag. Rij na rij, kast
na kast. In de dool
hof van twee verdie
pingen onder de
grond, groter dan vier voetbalvelden, is het
koud en donker. Daar gedijen boeken het best
bij. Alleen voor een medewerker die met een
kar rondloopt om aanvragen op te halen, gaat
het licht aan. De jongen kijkfvreemd op van
het bezoek. Hier komt verder bijna nooit ie
mand.
„Wat onzichtbaar is, bestaat niet", beschrijft di
recteur Bas Savenije de ontwikkeling in de boe
kenwereld. „Mensen zijn ongeduldig. Als ze in
formatie nodig hebben, moet dat snel te vin
den zijn op het internet." Alles wat niet digi
taal beschikbaar is, is non-existent of op z'n
minst onbelangrijk, ervaart Savenije. Daarom
moet de ito kilometer aan materiaal die de KB
in huis heeft, vindbaar worden op het wereld
wijde web.
En dus digitaliseert de KB alle boeken, tijd
schriften en kranten die sinds 1470 in of over
Nederland zijn verschenen. Dat zijn 730 mil
joen pagina's. Een inhaalslag die twintig jaar
gaat duren, en waar voor de KB zo'n 300 mil
joen euro mee is gemoeid.
Maar wat heeft de KB eigenlijk in huis en voor
wie is dat interessant? Een roman lenen zoals
bij een 'gewone' bibliotheek, zullen mensen er
niet snel doen. De KB is gespecialiseerd in de
cultuur, geschiedenis en samenleving van Ne
derland en heeft vooral een 'bewaarftinctie':
van alle boeken is maar één exemplaar aanwe
zig. Mede daarom worden bepaalde boeken
niet uitgeleend. Maar wie onderzoek doet naar
de eigen familiegeschiedenis of geïnteresseerd
is in het koloniale verleden van Nederland, reli
gie, migratie of de Oranjes kan in de 'Leeszaal
van Nederland' terecht, waar boeken op onder
werp zijn gesorteerd. Ook heeft de KB collec
ties van kinderboeken, boeken over schaken en
kookboeken.
In de zaal Bijzondere Collecties zit de Duitse
Angelika Templin uit Koblenz. Voor haar, op
een kussentje, ligt een boek uit de zeventiende
eeuw over het 'waere christendom'. Het boek
is zo kwetsbaar dat het niet plat op tafel mag
liggen, want dan zou het uit elkaar vallen. Voor
zichtig bladert Templin het door en maakt ze
foto's en aantekeningen. De 28-jarige kunsthis
torica doet voor haar proefschrift onderzoek
naar het Bijbelverhaal De verloren zoon. „Ik wil
weten of er voor de mensen in die tijd meer be
kend was over dit verhaal. Werd er ook in ande
re boeken dan de Bijbel over gesproken?"
De zaal Bijzondere Collecties bevat onder meer
middeleeuwse handschriften (geschreven boe
ken, vaak op perkament) en vijftiende-eeuwse
wiegendrukken ('incunabelen', boeken uit de
'Mensen zijn ongeduldig. Als ze
informatie nodig hebben, moet dat
snel te vinden zijn op het internet'
beginperiode van de boekdrukkunst). Deze
werken worden niet uitgeleend. Voor én na het
bestuderen ervan in de leeszaal, worden ze ge
wogen op een heel precieze weegschaal. Er zijn
wel eens pagina's uit boeken gescheurd.
Het was praktischer geweest voor een weten
schapper als Templin, die speciaal twee weken
is overgekomen uit Duitsland, als deze broze
boeken digitaal beschikbaar zouden zijn. „Maar
toch, ik houd van oude boeken. Het is een on
beschrijfelijk gevoel om een boek van meer
dan driehonderd jaar oud in handen te heb
ben. Het heeft een ziel."
Directeur Bas Savenije kan dat beamen. „Veel
mensen hechten nog echt aan dat fysieke ding.
Het wordt misschien zoals bij grammofoonpla
ten: je hebt ze niet nodig om muziek te luiste
ren, maar de vorm en de emotie spelen ook
een rol." Bovendien zal het zo snel als bij mu
ziek, waar het downloaden de verkoop van
cd's onder druk heeft gezet, niet gaan. „Anders
dan bij muziek heb je een boek echt vast. En
het kan ook andersom werken: als een boek di
gitaal beschikbaar is, worden mensen nieuws
gierig naar het origineel. Dat gebeurde bij de
Encyclopedia Britannica, waarbij de verkoop
van de papieren versie steeg nadat de digitale
versie beschikbaar werd."
Hoe dan ook zal de e-cultuur ervoor zorgen
dat de boekenwereld ingrijpend gaat verande
ren, denkt Savenije. „Uitgevers zullen nieuwe
manieren moeten vinden om hun geld te ver
dienen, zodat ze hun boeken gratis beschikbaar
kunnen stellen. Net zoals bij de gratis kranten.
Het wordt steeds makkelijker en goedkoper om
boeken digitaal te lezen. Ik heb zelf ook een
e-reader. Het is nu nog een beetje een gedoe
om daar boeken op te krijgen, maar dat gaat
heel snel veranderen."
Kleine afbeeldingen boven vlnr:
1. Omslag van het tijdschrift Gandalf, dat tijdens de Provobeweging van
eind jaren zestig werd uitgegeven.
2. Het vijftiende-eeuwse Trivulzio-getijdenboek heeft een geschatte waarde
van 6 miljoen euro en is het duurste particuliere geschenk ooit aan een
culturele instelling in Nederland. Een anonieme schenker gaf het lang
verloren gewaande handschrift in 2002 aan de KB. Getijdenboeken waren
in de late Middeleeuwen de belangrijkste gebedenboeken voor leken.
3. Prent uit de Chassidische Legenden van kunstenaar H.N. Werkman, die
deel uitmaakte van kunstenaarscollectief De Ploeg uit Groningen. De
illustraties bij oorspronkelijk Hebreeuwse vertellingen maakte Werkman
van 1941 tot 1943.
4. Het Visboek uit 1577 van visser Adriaen Coenensz.
5. Gedicht Liberté, j'écris ton nom van Paul Éluard en geïllustreerd door
Fernand Léger uit 1941.
6. Het jubileumboek ter gelegenheid van het honderdjarige bestaan van de
Steenkolen Handels Vereeniging, uitgegeven in 1996, was hét icoon van
modern Nederlands grafisch design.
Wat het meest kwetsbaar
is, wordt als eerste gedi
gitaliseerd. Het is niet
per se hoe ouder, hoe urgenter.
Boeken uit de negentiende eeuw
verzuren in rap tempo. De papier
kwaliteit was veel slechter dan de
eeuwen daarvoor. Met het digitali
seren van kranten is al begonnen.
„We bereiden het materiaal hier
voor", legt hoofd digitalisering
van de Koninklijke Bibliotheek As-
trid Verheusen uit. „Is het com
pleet, is de tekst goed leesbaar?
Scheurtjes worden geplakt en ge
kreukte pagina's worden gestre
ken."
Dan gaat het materiaal naar zeven
verschillende bedrijven, die het
scannen. Soms gebeurt dat hand
matig, anders met een speciale ro
bot die de bladzijden automatisch
omslaat. Ook staat bepaald materi
aal al op microfilm, waardoor het
scannen sneller gaat „We letten
erg op kwaliteit. Google digitali
seert ook, maar die doet het 'quick
and dirty'. Er staan soms vingeraf
drukken op de scans, en tijdschrift
reeksen zijn vaak niet compleet."
Behalve de kwaliteit zijn ook de
auteursrechten een moeilijk punt.
„Die vervallen pas zeventig jaar na
het overlijden van de maker. Al bij
het maken van een scan van mate
riaal waar auteursrecht op zit, ben
je strafbaar." Door afspraken te ma
ken met uitgevers en organisaties
die belangen van auteurs beharti
gen, probeert de KB vrijwaring te
krijgen van die rechten.
„Voor het digitaliseren van kran
ten zijn we al anderhalfjaar aan
het praten met dertig uitgevers.
We zijn nu dichtbij een oplossing
voor de auteursrechten. Als die er
is, hopen we dat het met andere
projecten makkelijker gaat."
