spectrum 8
Zaterdag 30 januari 2010
Q-koorts, een veelkoppig
Zeker drie jaar waart de Q-koorts al rond. De overheid werd veel te
laat wakker en nu staan medici, veeartsen en politici tegenover een
veelkoppig monster.
door Sandra Donker en Floor Ligtvoet
Lange rijen buisjes voor bloed
monsters staan alweer klaar op
de Q-koortspoli van het Jeroen
Boschziekenhuis in Den Bosch.
Huisartsen verwachten ook dit
voorjaar talloze patiënten die zijn besmet
met de agressieve coxiella burnettii-bacte-
rie, de ziektekiem die Qjkoorts veroor
zaakt. De massaslachting van 40.000 gei
ten doet daar niets aan af
De Q_-koortsepidemie is nog lang niet on
der controle. Er is een reële kans dat de
ziekte zich de komende maanden ver
spreidt via de 1,4 miljoen (vlees)schapen,
die overal in het land buiten in de wei
staan. Een 'giga-probleem', vreest land
bouworganisatie LTO. Dieren die de ziekte
onder de leden hebben, kunnen tijdens
het lammeren in de lente massale hoeveel
heden bacteriën uitwerpen en daarmee
nog meer mensen ziek maken. Tot nog toe
hebben de CDA-ministers Ab Klink van
Volksgezondheid (VWS) en Gerda Ver
burg van Landbouw geen enkele voor
zorgsmaatregel genomen om verspreiding
van de ziekte via vleesschapen te voorko
men. Niemand weet hoeveel drachtige
.schapen Qjkoorts hebben. En niemand
kan vertellen wat er moet gebeuren als de
verspreiding via deze veestapel explosieve
vormen aanneemt.
De gang van zaken is tekenend voor de
wijze waarop de autoriteiten zyn omge
sprongen met de aanpak van de Q_-koorts.
Kernwoorden: 'afzijdig houden', 'afwach
ten' en 'afschuiven'. Maatregelen blijven
uit of komen te laat, blijkt uit een rond
gang langs betrokkenen. Afspraken wor
den niet uitgevoerd, verantwoordelijkhe
den doorgeschoven. Er gaapt een kloof tus
sen de 'veterinairen' en 'humanen', de die
renartsen en hun deskundigen enerzijds
en de artsen en gezondheidsdiensten an
derzijds. Het gevoel voor urgentie ont
breekt. De patiënt staat in de kou.
De Qjkoortsepidemie in Nederland begint
met zware griepgevallen in midden-Bra
bant. Een artsmicrobioloog meldt op 25
mei 2007 dat een vader en een dochter uit
Herpen zijn opgenomen in het ziekenhuis
in Oss met een vreemde vorm van long
ontsteking. Het aantal ziektegevallen in
dat dorp stijgt bliksemsnel naar honderd.
Enige aanknopingspunt: de patiënten wo
nen allen dicht bij een geitenbedrijf
Twee maanden later vergadert een crisis
team onder leiding van Hans de Goeij, de
toenmalige topambtenaar van Volksge
zondheid voor het eerst met het Rijksinsti
tuut voor Volksgezondheid en Milieu
(RIVM), lokale bestuurders en de Voedsel-
en Warenautoriteit (VWA). Dit Bestuur
lijk Afstemmingsoverleg (BAO) wordt al
leen in uitzonderlijke situaties, als een cri
sis voor de volksgezondheid dreigt, bijeen
geroepen. Een topambtenaar van het mi
nisterie van Volksgezondheid is de baas.
Hij heeft vergaande bevoegdheden. Zo kan
hij besluiten nemen, ook als de andere des
kundigen in het overleg het er niet mee
eens zijn. Ook het ministerie van Land
bouw móét volgen. De instelling van een
crisisorganisatie duidt op gevoel van urgen
tie. Maar dat is snel verdwenen, blijkt uit
interne verslagen. Belangrijke deskundi
gen volstaan met telefonische deelname
en er worden weinig knopen doorgehakt.
Van boven naar beneden:
minister van Landbouw
Gerda Verburg, minister
van Volksgezondheid Ab
Klink en Roel Coutinho,
directeur infectieziekte-
bestrijding bij het RIVM.
foto's ANP
De VWS-topambtenaar laat het gebeuren.
Het meest concrete voorstel, najaar 2007,
is de meldplicht voor besmette bedrijven.
Gezondheidsdeskundigen willen zo zicht
krijgen op de verspreiding. Het plan wordt
door veterinairen afgeschoten. „Iedereen
had toen het gevoel dat het een eenmalige
uitbraak was", verklaart Roel Coutinho, di
recteur infectieziektebestrijding bij het
RIVM, terugkijkend. „Ik dacht: interessant,
we doen wat onderzoek en dan is het
weer voorbij. Achteraf naïef natuurlijk."
Hoe erg de deskundigen ernaast zitten,
blijkt de volgende zomer. Plots regent het
zieken, in de hele provincie. In 2008 telt
de GGD duizend ernstig zieken, met een
absolute piek in juni. De eerste Q_-koorts-
dode is een feit. Een aanzienlijk deel van
de patiënten ontwikkelt na de acute griep-
verschijnselen chronische klachten. Som
migen moeten zelfs een riskante hartopera
tie ondergaan.
De plaatselijke GGD's, huisartsen en lokale
bestuurders slaan alarm. Tot ergernis van
wethouder Hendrik Hoeksema uit Oss,
aanwezig tijdens de crisisoverleggen, sij
pelt de ernst in Den Haag nauwelijks door.
„Het ieek alsof de twee ministeries in een
kramp zaten. Landbouw zegde dingen toe
maar kwam ze niet na en VWS nam geen
leiding."
Typerend vond hij hoeveel moeite het
Landbouw kostte een eenvoudige folder
met hygiënemaatregelen voor boeren te
maken, „in 2007 werd dat beloofd. Toen
de folder er in februari 2008 niet was, heb
ik opheldering gevraagd. 'De verantwoor
delijke was afwezig en er waren vakanties
overheen gegaan', was het antwoord. Ze
zagen het niet als een groot veterinair pro
bleem." Dat is Q;koorts ook niet, zegt Mar
co Zannoni van het instituut voor crisisma
nagement COT. Geiten worden niet ern
stig ziek. „Het probleem is dat mensen er
wél ziek van worden. Daar is niet op gean
ticipeerd."
Een brief van minister Verburg aan de Ka
mer bevestigt dat beeld: midden in de lam-
merperiode van 2008 schrijft zij: 'Ik heb
geen aanleiding om mij op dit moment
meer zorgen te maken dan voorheen'. Dat
jaar, als het aantal zieken is vervijfvoudigd,
komt de overheid traag in actie. Boeren
van besmette boerderijen mogen hun
mest, een belangrijke ziekteverspreider,
niet uitrijden. Ook mogen zij hun beesten
drie maanden lang niet vervoeren. De
meldplicht komt er alsnog, in juni 2008.
Maar controle door de Voedsel- en Waren
autoriteit blijft uit, meldt een bron binnen
het crisisteam. „Ze hadden gewoon geen
mensen om dat te doen. De dienst is hele
maal kapot gereorganiseerd."
De hoop richt zich op een experimenteel
vaccin. 'Omdat er zo weinig bekend is,
kunnen geitenhouders niet veel meer
doen dan hygiënemaatregelen nemen',
schrijft Verburg.
Nog altijd wordt er hardop getwijfeld aan
het directe verband tussen zieke geiten en
de mensen met Q;koorts. Waterdicht be
wijs kan het RIVM niet leveren. Het wach
ten hierop heeft de boel onnodig gefrus
treerd, denkt Jos van de Sande, hoofd infec
tieziektebestrijding van GGD Hart voor
Brabant. „Verburg wilde steeds dat maatre
gelen pas genomen werden als ze bewe
zen effectief waren. Maar infectieziektebe
strijding is geen wetenschap. Als je daar op
wacht, loop je altijd achter de feiten aan."
Als Jos van de Sande in de lente van 2009
door het Brabantse platteland fietst, ziet
hij geitenboerderijen waar lammetjes in
open stallen dartelen. De schrik slaat hem
om het hart. Uit niets blijkt dar hier al
twee jaar Q-koorts heerst: geen waarschu
wing, niks. Iedere toerist, fietser, hartpa
tiënt, zwanger of niet, loopt het risico be
smet te raken. Dat boeren niet verplicht
zijn hun stal dicht te maken, is een van de
gemiste kansen, vindt Van de Sande. Land
bouw zag er niets in, blijkt uit het verslag
van het crisisteam. „Het wordt moeilijk
om wind te vangen", is de laconieke reac
tie van topambtenaar Annemie Burger.
Er zijn meer gemiste kansen. Over een fok-
verbod wordt niet gerept. Het ligt voor de
hand: geen inseminatie, geen zwangere gei
ten, geen abortussen en dus geen massale
uitstoot van Q_-koortsbacteriën. „Het is ach
teraf mijn grote frustratie geweest", biecht
Coutinho op. „Ik heb er niet aan gedacht.
Waarom het door de dierendeskundigen
niet ter sprake is gebracht, is mij een raad
sel. Ik sla mezelf voor de kop dat ik er niet
om heb gevraagd."
Coutinho denkt er niet aan, anderen bren
gen het niet ter sprake. Ook de topambte
naar van VWS, die als voorzitter ervoor
moet zorgen dat alle belangrijke informa
tie boven tafel komt, dringt er niet op aan.
Dus kan minister Verburg achteraf zeggen:
„De deskundigen hebben dit niét als optie
naar voren gebracht. Dit is verklaarbaar
omdat onvoldoende onderscheid gemaakt
kan worden tussen besmette en niet-be-
smette bedrijven en dit dus de hele sector
zou betreffen. Daarmee zou de maatregel
disproportioneel zijn geweest."
In de zomer van 2009 stuurt commissaris
van de Koningin in Brabant, Hanja Maij-
Weggen, een boze brief aan haar CDA-par-
tijgenoten in Den Haag. Er wordt 'sterk de
behoefte gevoeld door de ministeries inten
siever geïnformeerd én geadviseerd te wor
den'. De informatievoorziening moet 'drin
gend' naar hetzelfde niveau worden getild
als de voorlichting over de Mexicaanse
griep, aldus de commissaris.
Klink en Verburg reizen op 11 juli spoor
slags af naar Landerd, de Brabant
se gemeente met de mees
te ziektegevallen.
„Klink is zich daar rot
geschrokken", meldt een
bron op het ministerie.
„Hij was druk bezig met
die andere crisis, de Mexi
caanse griep. Dat was priori
teit nummer 1."
In de loop van het najaar
worden de deskundigen ner
veus. Het besef dringt door dat
Q-koorts ook in 2010 niet kan
worden uitgebannen. Haastig be
stelt Landbouw extra vaccins.
Een nieuw instrument komt ter
beschikking om te kijken of bedrij
ven besmet zijn: melktankmon
sters. Nu wordt de omvang van het
probleem pas echt duidelijk: niet vijf,
maar tientallen bedrijven zijn besmet.
-Gezondheidsexperts houden hun er
gernis over de halfslachtige aanpak niet
langer voor zich en stappen naar de me
dia. De Tweede Kamer, die (met uitzon
dering van de Partij voor de Dieren) nau
welijks van zich had laten horen, roert
zich voor het eerst. Er worden hardere
maatregelen geëist om de volksgezond
heid te beschermen. Het wordt heet onder
de voeten van Klink en Verburg. De eis
voor keihard, wetenschappelijk bewijs
voor maatregelen vervalt, het voorzorgs
principe (voorkomen is beter) wordt het
nieuwe toverwoord.
Op 9 december kondigt een gespannen
Verburg aan dat 'met het oog op de volks
gezondheid' alle drachtige geiten op be
smette bedrijven moeten worden gedood.
Verburg belooft dat ze zal proberen niet-
zieke geiten te sparen door deze indivi
dueel te testen. Die belofte moet ze terug
nemen als deskundigen laten weten dat de
uitkomst van zo'n test niet waterdicht is
en door de krappe tijd niet haalbaar is.
Verburg had dit eerder kunnen weten.
Maar er was niet naar gevraagd en de ex
perts dachten er niet aan deze informatie
uit zichzelf te verstrekken.
reageren?
spectrum@wegener.nl
