9 spectrum
'Ben jij degene
die mijn ouders
heeft vermoord?'
'Het is ze niet
gelukt ons
uit te roeien'
T
-F
Zaterdag 28 november 2009
"grote naziproces
Zwerftocht Demjanjuk eindigt in München
se parlement dat moord en medeplichtig
heid aan moord niet konden verjaren.
De zaak-Demjanjuk is met die tegen de tot
Duitser genaturaliseerde Nederlander
Heinrich Boere in Aken, een van de laatste
naziprocessen in Duitsland. Alleen al van
wege het uitsterven van daders en slachtof
fers is de kans op meer processen steeds
kleiner geworden, ook al lopen er nog tien
tallen onderzoeken. „Sinds de oorlog is er
geen jaar voorbijgegaan dat justitie geen
nieuwe onderzoeken instelde naar nazimis
daden", zegt historica Raim. „Het proces
tegen Demjanjuk is de mogelijkheid voor
slachtoffers hun onmetelijke leed in herin
nering te brengen."
Sinds halverwege de jaren zestig wilden
steeds meer Duitsers een streep onder het
verleden zetten. In 1975 vond nog maar
één op de vier Duitsers dat nazimisdaden
strafrechtelijk vervolgd moesten worden.
Maar de laatste jaren is het maatschappe
lijk klimaat ingrijpend veranderd. „Het pu
bliekelijk gedenken is tot een nationaal
project geworden", aldus Raim.
Tot in de kleinste plaatsen wordt tegen
woordig aan de naziterreur herinnerd, bij
voorbeeld met Stolpersteine, koperen
naamplaatjes in de stoep voor het huis
waarvan de joodse bewoners zijn wegge
voerd. „De juridische vervolging van nazi-
misdadigers heeft aan deze mentaliteitsver
andering bij de Duitsers een niet te onder
schatten bijdrage geleverd", meent Raim.
De in Oekraïne (destijds Sovjet-Unie) ge
boren Iwan 'John' Demjanjuk stond in
1987 en 1988 al voor de rechter in Israël,
omdat gedacht werd dat hij de beruchte
bewaker 'Iwan de Verschrikkelijke' uit het
kamp Treblinka was. Nadat ooggetuigen
hem hadden 'herkend' werd hij ter dood
veroordeeld. Toen hij echter toch iemand
anders bleek te zijn, werd hij in hoger be
roep vrijgesproken.
In 1993 keerde hij terug naar de Verenigde
Staten, waarheen hij begin jaren vijftig
was geëmigreerd onder verzwijging van
zijn verleden. De rechters in Tel Aviv wis
ten dat Demjanjuk bewaker in Sobibor
was geweest, maar konden hem niet ver
oordelen omdat Sobibor niet in het Israëli
sche uitleveringsverzoek aan de Verenigde
Staten stond genoemd.
Nadat de krijgsgevangene
Demjanjuk in 1941 wordt inge
lijfd bij het Duitse leger, krijgt
hij in kamp Trawniki, in
Oost-Polen, met duizenden andere
Oekraïeners, Letten en Litouwers, een op
leiding tot bewaker. Halverwege 1942
komt hij in dienst van de SS. Als bewijs
daarvan geldt een identiteitskaart met de
naam van Demjanjuk en het unieke num
mer 1393. Eind maart 1943 komt hij aan in
kamp Sobibor, waar hij tot eind september
zal blijven. Zijn naam en nummer staan
op een lijst van bewakers die in het Russi
sche KGB-archief is gevonden. Ook is er
de getuigenverklaring van een in 1985 over
leden Oekraïense medebewaker die in
1949 en in 1979 verklaarde hoe hij zag dat
Demjanjuk Joden de gaskamers indreef in
Sobibor.
Demjanjuk was slechts een ondergeschik
te, maar hij was wel een 'Trawniki', zoals
de beruchte helpers werden genoemd. Tra
wniki bewaakten de in- en uitgangen, pa
trouilleerden in en om het kamp, beman
den wachttorens en voorkwamen dat men
sen vluchtten. Ze joegen met geweld de
ontklede Joden naar de gaskamers.
Demjanjuk speelde dus waarschijnlijk een
actieve rol bij het moorden. Robert Co-
hen: „Je kunt wel zeggen dat hij een kleine
vis is, maar ik weet wat een vernietigings
kamp is. Juist de kleine vissen hebben de
meeste mensen vermoord."
Omdat Sobibor uitsluitend een vernieti
gingskamp was, heeft Demjanjuk automa
tisch meegeholpen bij het vermoorden
van Joden, ook al heeft hij misschien niet
aantoonbaar zelf mensen omgebracht, re
deneren de aanklagers.
Historicus Steinbach: „Wat we hebben
over Demjanjuk, zijn documenten. We we
ten waar hij was en wat daar gebeurde.
Dat is juridisch heel lastig, want rechters
vragen altijd: wat heeft u gedaan op de
plek waar u was? Niet: waar was u?"
Maar medeaanklager Paul Hellmann (74)
uit Rotterdam geeft niet om juridische fi
nesses: „Alles wat 66 jaar na dato nog kan
worden gedaan om boven water te halen
wat in Sobibor is gebeurd en om recht te
spreken, hoe krakkemikkig ook, is meege
nomen." Hellmann verloor zijn vader in
het kamp in de tijd dat Demjanjuk daar
was. „We willen duidelijk maken wat daar
heeft plaatsgevonden, want een heleboel
mensen ontkennen het gewoon. Dat is het
ergste wat ons kon overkomen."
De straf die Demjanjuk'eventueel krijgt, is
in dat licht 'volkomen onbelangrijk', zegt
Hellmann. Als hij al gestraft wordt, want
dat is lang niet zeker. Mocht Demjanjuk
worden vrijgesproken, dan zou dat 'ftmest'
zijn, meent Steinbach. „Dat zou betekenen
dat over de historische feiten niets getuigd
wordt. Het zou ook betekenen dat ons
rechtssysteem alleen daders kan veroorde
len als hun individuele verantwoordelijk
heid onomstotelijk kan worden bewezen."
Hoe dan ook, het ziet er naar uit dat
Demjanjuk zijn laatste dagen in Duitsland
moet slijten. De ex-Oekraïener heeft, sinds
hij werd uitgeleverd door de Verenigde
Staten, geen paspoort meer.
reageren?
spectrum@wegener.nl
Jan Goedel.
„Ik zet alles
opzij om naar
München te
gaan", zegt
Jan Goedel.
Hij verloor in
de Tweede
Wereldoorlog
zijn vader en
moeder en ze-
foto ANP ker dertig fa
milieleden in
een week tijd, in het vernietigings
kamp Sobibor. Goedel neemt als
een van de zeventien Nederlandse
nabestaanden in Duitsland deel
aan het proces tegen John Demjan
juk. „Als Demjanjuk wordt veroor
deeld, zal voor mij alles een plaats
je krijgen. Ik wil hem zelf zien. Ik
wil hem nu onder ogen komen",
vertelt de nabestaande standvastig.
„Ben jij degene die mijn ouders
heeft vermoord? Laat de rechter
maar bepalen welke rol jij hierin
hebt gespeeld. Ik heb nu het gevoel
dat er eindelijk een stuk gerechtig
heid zal plaatsvinden. Dat is heel
belangrijk."
Jan Goedel zelf kon met zijn twee
broers aan Sobibor ontsnappen. Hij
woonde met zijn ouders en een
groot deel van zijn familie in de
joodse wijk in Amsterdam. Toen
de Duitsers razzia's hielden, lieten
zijn ouders hun drie zoons, Jan
was 3,5 jaar, zijn jongere broertjes
1 jaar en 6 weken, met hulp van de
studentenondergrondse bij onbe
kende mensen onderduiken.
Rob Wurms
(66) heeft zijn
zusjes nooit
gekend. Hij
weet maar
weinig van
hen. Een van
hen was doof
en ging naar
een doven-
Rob Wurms. foto ANP school. Ze
zijn 13 en 15
jaar oud geworden. De nazi's heb
ben hen op 2 april 1943 vermoord
in vernietigingskamp Sobibor.
Wurms is medeaanklager in het
proces tegen John Demjanjuk. „Ik
heb de kans gekregen te overleven,
een leven op te bouwen, met een
gezin, kinderen, kleinkinderen. Ik
móét wat doen."
Zelfheeft Wurms de oorlog niet be
wust meegemaakt Hij werd in
1943 geboren in een joodse familie.
Toen hij 2 maanden oud was, brach
ten zijn ouders hem onder bij een
gereformeerd gezin. Drie andere
broers doken elders onder en over
leefden de oorlog ook. Pas in de ja
ren tachtig kwam hij erachter wat
er precies met zijn zusjes is ge
beurd.
Wurms weet nog niet wat hij tij
dens het proces precies gaat doen.
Maar in principe is zijn aanwezig
heid en die van de andere nabe
staanden al genoeg. „Dan zullen
mensen weten dat er overlevenden
zijn. Dat het ze niet is gelukt ons
uit te roeien."
Jeruzalem
infographic CRW bron: j. houwink ten cate /bbc die zeit afp
1942: Krijgsgevangene Duitse
troepen op de Krim
Gerekruteerd door SS in
kamp Rivne (Oekraïne)
"O 1952: Oversteek naar New
York. Automonteur bij Ford
in Cleveland (Ohio). In 1958
Amerikaans staatsburger.
Q 1986: Uitlevering aan Israël, proces
in Jeruzalem wegens vermeende
oorlogsmisdaden in vernietigings
kamp Treblinka (Polen)
o Iwan (John)
Demjanjuk, geboren
op 3 april 1920 in
Dubovi Macharintsi
(Oekraïne)
1940: Maart 1943:
ienst Kampbewaker
in Sobibor
Oktober 1943:
Kampbewaker
in Flossenbürg
l_ 1945:
Na de oorlog in
vluchtelingenkamp
in Zuid-Duitsland,
huwelijk met
Oekraïnse Vera
1977: -J
Demjanjuk
voor het eerst
verdacht van
oorlogsmisdaden
in Polen
:l|l l@l
1993: A
Vrijspraak,
terugkeer
naar
Cleveland
I l -l l I I I I I I l^|
2009: jQ
Uitlevering aan
Duitsland, proces in
München wegens
oorlogsmisdaden
in Sobibor
