vergeten
Kuyper is bijna
spectrum 4
Zaterdag 5 september 2009
Hoe kwam Kuyper aan geld voor de VU? Kuyper?!? Wie was dat
eigenlijk? Wat was de Schoolstrijd en wat betekenen de termen
Afscheiding en Doleantie? Thema's die behoorden tot het collectieve
gereformeerde geheugen. Dat is hard aan het slijten, zeggen de
samenstellers van het boek Het Gereformeerde Geheugen.
door Willem Staat
Groepen ontlenen hun identi
teit vooral aan historische ge
beurtenissen. Vaak zijn de
herinneringen daaraan ge
kleurd. Een voorbeeld is de
inneming van Brielle op i april 1572. Dat
feit leidde er toe dat veel andere steden
zich achter Oranje schaarden en Neder
land ontstond. In 1872 eisten protestanten
dat iedereen op 1 april zou vlaggen. Voor
rooms-katholieken was dat onverteerbaar.
Immers is de inname van Den Briel gekop
peld aan de Martelaren van Gorinchem.
Achttien mensen die weigerden de moe
derkerk af te zweren, werden omgebracht.
Het paste allemaal in de geest van die tijd
dat protestanten daar geen rekening mee
hielden.
In de 19e eeuw ontstond de Verzuiling.
Hervormden, katholieken en gereformeer
den leefden volledig langs elkaar heen.
Een beetje gereformeerde kocht tot half
weg de vorige eeuw geen koffie bij De
Gruyter, hoe lekker de bonen er ook geur
den, want die zaak was 'rooms'. Nee, hij
ging naar Albert Heyn, want die was van
de eigen kleur.
Met de herdenking van Den Briel liep het
in 1872 nog hoog op. Protestanten dreig
den de ruiten in te gooien bij pastoors die
opriepen om niet te vlaggen. Een nieuwe
Beeldenstorm bleef echter uit, mede door
toedoen van redelijke mensen. Zo greep in
Nijkerk ds. J. Gobius du Sart krachtdadig
in toen protestanten het huis van de pas
toor belegerden. Hij sprak de menigte be
straffend toe en verstrekte ook een sigaar
aan de aanwezigen, naar verluidt uit een
doos van 250 stuks. Toen trokken de on
ruststokers zich tevreden terug.
Het rumoer had te maken met de sfeer in
het land. Sinds 1848 mochten katholieken
voor het eerst sinds eeuwen weer openlijk
hun geloof belijden. Een schok voor men
sen die er van overtuigd waren dat Neder
land een protestantse natie was. Dat deed
overigens totaal geen recht aan de demo
grafische opbouw van Nederland. Zo wa
ren de provincies Limburg en Noord-Bra
bant bijna geheel rooms. Elders in het land
bestonden grote katholieke minderheden.
Zo was in Zeeland een kwart van de bevol
king ingeschreven in katholieke kerkregis
ters.
Een gereformeerde voelde zich prettig bij
het groepsgeheugen. Daarin passen begrip
pen als de Reformatie, de Nationale Syno
de van Dordrecht van 1618/19, de Nadere
Reformatie, de Afscheiding, de Doleantie,
Schoolstrijd en de politici Groen van Prin-
sterer, Kuyper en Colijn.
Bovendien geloofden gereformeerden hei
lig in het bestaan van het 'driesnoer God,
Nederland en Oranje'. Willem van Oranje
was in dat denken een door het Opperwe
zen gezonden redder, met de status van
een Bijbelse profeet. In dit denken past
naadloos de gedachte dat Nederland een
protestantse natie was.
Waar je bij hoorde was zichtbaar aan het
interieur. Wie gereformeerd was had een
groen spaarbusje voor de Vrije Universi
teit. Daarop stond de stichter afgebeeld:
Abraham Kuyper, de man die in 1886 met
zijn Doleantiebeweging de stoot gaf tot
het ontstaan van de (synodaal) Gerefor
meerde Kerken in Nederland.
Bij SGP'ers hing een foto van dominee Ger-
rit Hendrik Kersten aan de muur, de stich
ter van de partij en leidende figuur binnen
de Gereformeerde Gemeenten. Auteur
Bart Wallet: „Protestanten, ook de meest
orthodoxe onder hen, mochten niet aan
de verfoeide rooms-katholieke heiligenver
ering doen, het eren van hun leiders ging
hun prima af"
Fred van Lieburg verwijst naaf scholen in
Yerseke en Borssele die naar de dominee
zijn genoemd. En naar Tholen-stad waar
de straat waar in 2002/3 de nieuwe kerk
van de Gereformeerde Gemeente verrees
naar Kersten werd genoemd. Van Lieburg:
„De burgerlijke overheid ging akkoord
met het voorstel om in de postcode de let
ters DS op te nemen." Kersten mocht ove
rigens in 1945 niet meer terugkeren naar
de Tweede Kamer omdat hij de bezetting
zag als een oordeel Gods en verzet afwees.
De gereformeerde wereld was divers. Syno
daal gereformeerden schaften een halve
eeuw geleden onbekommerd massaal een
televisietoestel aan. Bij de strengere rich
ting bleef de buis voor veel mensen tot op
de dag van vandaag de kijkkast van de dui
vel.
Maar ook bij de bevindelijke richting zijn
nuances. Dat bleek bijvoorbeeld bij de po
lio-uitbraken in 1966 en 1971. De discussie
over inenten laaide hoog op. Arie de Rede
lijkheid, een hervormde godsdienstonder
wijzer uit Den Hulst, liet met een beroep
op de geschriften van Calvijn weten geen
bezwaar te hebben tegen inenting. De reac
tie daarop van de hervormde dominee P. J.
Dorsman uit het nabijgelegen Staphorst:
„Dit kan natuurlijk nooit. Toen was inen
ting helemaal niet aan de orde. Zo kun je
Calvijn alles laten zeggen. Ze hebben Cal
vijn al zoveel laten doen: kaartspelen, zei
len en weet ik al wat meer."
Nadat de Gereformeerde Kerken in 2004
zijn herenigd met de Nederlandse Her
vormde Kerk, bestaan er nog altijd meer
dan tien soorten gereformeerd. Deze ko
men, op de Nederlands Gereformeerde
Kerken en de Voorgezette Gereformeerde
kerken na, alle voor in Zeeland. Volgens
de schrijvers zijn leden van de kerkverban
den die zich nu nog gereformeerd noemen
zich nog het meest bewust van het ge
meenschappelijke geheugen. Zonder dit ge
heugen valt deze wereld ook niet te begrij
pen.
Wie weet trouwens nog waarom de ker
ken van de Gereformeerde Gemeenten en
aanpalende verbanden tot nog niet zo lang
geleden geen torens hadden en er eerder
uitzagen als schuren? Dat komt doordat
groepen die in 1834 de Hervormde Kerk
verlieten dat deden met een Acte van Af
scheiding en Wederkeer. Ze hielden dus
de deur open voor terugkeer wanneer de
Nederlandse Hervormde Kerk zou worden
gezuiverd van dwalingen. Hoewel dat doel
niet werd bereikt zijn de kerken van de Ge
reformeerde Gemeenten het schuurfor-
maat ontgroeid. Voorbeelden daarvan in
Zeeland: Sionskerk (Goes), Ter Hoogekerk
(Middelburgen de Rehobothkerk in Tho
len-stad. De kerken in Terneuzen van de
Gereformeerde Gemeente in Nederland
en de Gereformeerde Gemeente zijn even
eens kloek.
De gereformeerde zuil ver
dampte. Er kwamen twee
kleinere voor temg. De eer
ste is die van de bevindelij-
ken, met eigen reformatori
sche scholen, die in Zeeland sterk is verte
genwoordigd. Dat deze stroming zich
sinds een halve eeuw steeds nadrukkelij
ker presenteert als groep, is mede een ge
volg van de komst van het Reformatorisch
Dagblad (RD) in 1971. Die krant werkte sa
menbindend en identiteitsbevorderend.
Ook de Vrijgemaakt Gereformeerden
stichtten hun zuil en ook die behoort tot
de hoeders van het gereformeerde geheu
gen. De Vrijgemaakten hadden op het
hoogtepunt zelfs een club van gelijkgezin
den die met de caravan op vakantie gin
gen. In Zeeland maken zij slechts een pro
cent uit van de bevolking.
Het RD meldde dat prof A. Van Deurzen
afstand neemt van het boek Het Gerefor
meerde Geheugen. De auteurs zouden
zich te afstandelijk opstellen. Een helder
standpunt van deze christelijke historicus,
maar het mooie van het boek is juist dat
het daardoor aan objectiviteit wint. Er be
staan stapels geschriften over de gerefor
meerde wereld die stijf staan van de eenzij
digheid en waarin, wordt gezwegen over
pijnlijke voorvallen. Het is prijzenswaardig
dat de auteurs zich lieten leiden door het
oude journalistieke beginsel dat je publi
ceert 'zonder last of ruggespraak'.
n.a.v. Het Gereformeerde Geheugen, onder
redactie van George Harinck, Herman Paul en
Bart Wallet, Uitgeverij Bert Bakker, 648 pagi
na's, prijs 39,90 euro.
Met de klok mee: Viering inname Brielle, Colijn, Kuyper, de spaarbusjes van de VU en de Ker-
stenschool in Borssele. foto's Dirk-Jan Gjeltema, Vrije Universiteit, ANP
