afscheid
'Stervenden zitten in een crisissituatie en willen ergens op terug kunnen vallen'
Thomas Quartier, docent rituele studies Radboud Universiteit
PZC Zaterdag 21 maart 2009 1 1
len. Het toedienen van het sacrament
van de ziekenzalving paste in een vast
omlijnd wereldbeeld van de katholie
ken. Voor. veel mensen - vaak buiten
kerkelijken - is er tegenwoordig geen
vastomlijnd kader meer. Er wordt dan
meer gekeken wat bij de mensen past."
Een overdreven mate van creativiteit -
waarbij creativiteit eerder het doel dan
het middel lijkt - is daar niet voor no
dig. Het meenemen van de koffiekan
naar het hospice waar de laatste dagen
of weken worden doorgebracht kan al
yolstaan. „Die koffiekan heeft mis
schien dertig jaar op de keukentafel ge
staan. Rond de dood krijgt die een
symbolische betekenis en kan dus ook
tijdens de uitvaart een rol spelen," zegt
Quartier. „Sommige mensen plannen
zelfs hun hele uitvaart, die hebben het
hele ritueel kant en klaar in de kast lig
gen. De vraag is dan of de uitvaart om
de nabestaanden of de overledene
gaat. Het is belangrijk dat nabestaan
den ook ruimte krijgen, zij moeten
ook vorm kunnen geven aan de uit
vaart, want daarmee begint hun rouw
verwerking."
Er is volgens Quartier vaak geen scher
pe grens te trekken tussen religieuze
en niet-religieuze uitvaarten. Aan het
eind van het leven komt ook bij
niet-kerkelijken vaak een religieus of
spiritueel bewustzijn naar boven. „De
meeste mensen zijn niet-kerkelijk,
maar een grote meerderheid staat bij
een uitvaart open voor het hierna
maals. In crisissituaties hebben men
sen oog voor existentiële vragen en ge
ven daar dan vorm aan. Zoals het ge
bruik om een voorwerp uit het leven
van de overledene mee te geven in de
kist. Dat kan te maken hebben met de
hoop dat er een hiernamaals is. Of het
oplaten van witte ballonnen of duiven.
Dat is een nieuwe vorm, maar het ge
bruik om iets naar de hemel op te la
ten stijgen is oud. Het aansteken van
wierook wordt soms als nieuw erva
ren, maar het heeft in verschillende tra
dities een religieuze achtergrond. Reli
gie is lang gereduceerd tot wat mensen
denken en zeggen. Maar juist wat men
sen doen, vormt de kern van wat ze
tot uitdrukking willen brengen. Het
gaat om zaken waar mensen geen
woorden voor hebben. Rituelen begin
nen waar woorden te kort schieten."
De rouwperiode is volgens Quartier te
genwoordig de fase met de minst uitge
sproken rituelen. „Daar is relatief wei
nig aandacht voor. In de psychologie
heerste de opvatting dat het er bij
rouw omgaat de overledene los te la
ten. Spullen van de overledene werden
weggedaan. Tegenwoordig is het meer
de gewoonte om de relatie met de over
ledene in stand te houden. Er worden
bewust voorwerpen bewaard. Niet om
te doen alsof de overledene nog leeft,
maar om hem of haar te herdenken."
Er is heel veel in beweging, zegt Quar
tier. „Er ontstaan nieuwe tradities.
Maar die komen nooit uit de lucht val
len, ze hebben hun wortels in het ver
leden. Dat de as tegenwoordig vaak na
zes weken wordt uitgestrooid is geen
toeval. De cyclus van zes weken vind
je in veel religieuze tradities terug. Ook
het kruis is een universeel symbool ge
worden en bij niet-kerkelijke uitvaar
ten wordt ook wel het Onze Vader ge
beden."
Het belang van rituelen is groot. Die
boodschap zal tijdens het symposium
worden uitgedragen. „Een ritueel
brengt structuur aan en het geeft een
symbolische betekenis waardoor zaken
in een bredere horizon worden ge
plaatst. Rituelen rond het sterven zijn
een afscheidsproces voor de sterven
den en het begin van het rouwproces
van nabestaanden. Het belangrijkste is
dat de rituelen passen bij de mensen,
dat het over henzelf gaat. Dat is ook
een uitdaging voor de kerken, om wat
ze aan rituelen in huis hebben dichter
bij de mensen te brengen. Rituelen
zijn niet iets wat je zomaar even doet.
Ze kunnen achteraf het belangrijkste
moment voor de nabestaanden blijken
te zijn, een ankerpunt. Ze dragen die ri
tuelen voor de rest van hun leven met
zich mee."
De Rouwdown probeert het verdriet tij
dens de uitvaart 'los te maken',
foto Marco de Swart
Nieuwe rituelen rond de
uitvaart zijn vaak heel per
soonlijk omdat ze zijn geïn
spireerd door het leven
van de overledene.
Nieuwe rituelen of gebrui
ken zijn bijvoorbeeld:
Familieleden helpen bij de
laatste verzorging van het
lichaam van de overledene.
Nabestaanden dragen de kist
naar het graf.
Ze graven het graf (gedeelte
lijk), of laten de kist zakken.
De overledene krijgt een per
soonlijk voorwerp mee in de
kist.
Oplaten van witte duiven of
ballonnen.
Speelgoed op het graf van
een overleden kind.
Videoschermpje in de graf
zerk om foto's of een filmpje
uit het leven van de overle
dene te tonen.
Tijdens de uitvaart gebruik
maken van voorwerpen die
iets zeggen over de overlede
ne, zoals wandelschoenen bij
een fervent wandelaar.
Zangers tijdens de uitvaart.
»- De Rouwclown helpt bij het
'losmaken' van het verdriet
tijdens begrafenis of crema
tie.
P- Nabestaanden mogen in cre
matoria mee naar de oven.
In de Uitvaartbus gaan fami
lieleden met de overledene
naar begraafplaats of crema
torium.
Het bewaren van de as van
de nabestaande in bijvoor
beeld sieraden.
P» Rouwcentra creëren steeds
vaker de mogelijkheid voor
nabestaanden om door mid
del van een pasjessysteem al
tijd bij de opgebaarde overle
dene te kunnen zijn.
p- Scholen richten voor de kin
deren vaak een speciaal
hoekje in met bloemen en
foto's na het overlijden van
een klasgenoot.
Thomas Quartier.
Van boven naar beneden:
Witte ballonnen en een duif worden
opgelaten tijdens de begrafenis van
twee kinderen, foto Corne Sparidaens
Ganzen lopen voor de stoet uit bij
de begrafenis van mevrouw Nij-
kamp uit Apeldoorn.
foto Sacha Wunderink
De kinderopbaarkamer in uitvaart
centrum Vredehof in Enschede.
foto George Nusmeijer
Een digitale grafsteen op begraaf
plaats Larikshof in Rhenen. foto ANP
