'Vroeger had je verhalen
over spoken en moorden'
'We speelden vroeger het A-team na en dan gebruikten we ook geweld. Dat deed je
Op die leeftijd' Stijn Reijnders, docent communicatiewetenschap
PZC Woensdag 28 januari 2009 9
van
ieke geest
Al vrij snel na het
bloedbad dat vrijdag
werd aangericht in
een kinderdagver
blijf in het Belgische
Dendermonde deed het verhaal
de ronde dat de dader zich had ge
schminkt als The joker. Net als dit
personage uit de Batman-film, had
de moordenaar zijn gezicht wit ge
maakt met zwart rond de ogen en
rood haar, zo zeiden getuigen.
Hoewel de advocaat van de dader
de getuigenissen tegenspreekt,
heeft de moordpartij het zoge
noemde copycat-gedrag weer in
de belangstelling gebracht. Het la
ten zien van geweld in de media,
films of in games roept datzelfde
soort geweld op bij mensen met
psychische problemen, zo is de ge
dachte.
De Amerikaanse socioloog David
Phillips beschreef in 1974 voor het
eerst een dergelijk imitatiegedrag.
Hij noemde dit het Werther-effect,
naar het boek Het Lijden van de jon
ge Werther van Goethe. De hoofd
persoon uit het boek, dat in 1774
werd gepubliceerd, pleegt zelf
moord en dit zou veel lezers van
het boek er toe hebben gebracht
ook de hand aan zichzelf te slaan.
Loren Coleman, schrijver van The
Copycat Effect, noemde in een in
terview in het tijdschrift Psycholo
gie uit 2005 de aanslagen op 11 sep
tember 2001 als 'bewijs' dat er imi
tatiegedrag plaats heeft. Hij stelde
dat er in de Amerikaanse media
voor die 11de september veel gede
tailleerde berichten verschenen
over schietpartijen op scholen. Na
de aanslagen in New York ver
schoof de aandacht van de media
bewijs, zegt )an Nijboer, als crimi
noloog verbonden aan de Rijksuni
versiteit Groningen. „Het gebeurt
wel vaker dat er een jaar geen
schietpartij op een school is, dat
zegt dus niets."
Deskundigen van het Pieter Baan
Centrum (PBC) hebben eigenlijk
niet zo'n zin om over het onder
werp iets te zeggen, omdat het co
pycat-effect volgens hen niet we
tenschappelijk is aangetoond. „Bin
nen de forensische psychiatrie is
het geen gangbare term", zegt
woordvoerder Bas de Koning van
het PBC. „Binnen ons werkveld is
daar, voor zover wij weten, geen
wetenschappelijk onderzoek naar
gedaan."
Nijboer ziet in ieder geval geen
sterk effect van films, games of me
dia op het gewelddadig gedrag van
mensen. „Wat we van die schiet
partijen op scholen weten is dat
de vorm soms wel gekopieerd
wordt. Dat de daders bijvoorbeeld
gekleed gaan in lange zwarte jas
sen. Je kunt niet zeggen dat norma
le mensen door het zien van bij
voorbeeld een film op allerlei idee
ën worden gebracht. Dat ze iets ge
welddadigs zien en dan denken:
'dat ga ik ook doen'."
Alleen iemand met een zieke geest
brengt geweld uit films in de prak
tijk, beaamt Stijn Reijnders,
docent/onderzoeker communica
tiewetenschap van de Universiteit
van Amsterdam. „Vroeger keken
we vaak op televisie naar het
A-team. Dat speelden we dan na,
en dan gebruikten we ook geweld.
Maar dat deed je op die leeftijd, zo
verkende je je grenzen."
Er wordt volgens criminoloog Nij-
naar Afghanistan en Irak. In het
schooljaar'2001-2002 was er vol
gens Coleman geen enkele schiet
partij op scholen. Dat kwam vol
gens hem doordat er niet meer
over werd bericht.
Coleman stelt verder dat de zelf
moord van Marilyn Monroe veel
navolging kreeg van jonge, blonde
vrouwen. En de dood van Kurt Co-
bain leidde tot bijna tachtig geïmi
teerde zelfmoorden. Ook denkt
Coleman dat er een verband is tus
sen incidenten waarbij vanaf een
viaduct stenen op auto's worden
gegooid en de berichtgeving daar
over.
Het copycat-effect bestaat dus?
Dat is de vraag. Het verband tus
sen media-aandacht voor Irak en
het ontbreken van schietpartijen
op scholen is in ieder geval geen
boer verschillend gedacht over de
vraag in hoeverre een film aanzet
tot geweld. „Sommigen zeggen dat
geweld in films een onschuldige
uitlaatklep is. Mensen kunnen op
die manier hun agressie kwijt, is
de gedachte. Maar eigenlijk weten
we niet goed wat het effect is. Er
wordt veel over gespeculeerd,
maar er is weinig concreet onder
zoek naar gedaan. Dat is ook heel
moeilijk, want bijvoorbeeld schiet
partijen op scholen zijn zeldzaam
en dan is het moeilijk om algeme
ne conclusies te trekken."
Het komt vrij vaak voor dat fans
de handelingen uit films naspelen,
zegt Reijnders, die dit fenomeen
onderzoekt. „Ze doen hun helden
na, of reizen naar plaatsen waar de
film zich heeft afgespeeld. Je hebt
daar ook ziekelijke uitwassen van,
er wordt dan verondersteld dat
films aanzetten tot crimineel ge
drag. Maar voordat er films waren
had je dit verschijnsel al. Vroeger
deden verhalen over spoken en
moorden de ronde en dat inspi
reerde jongeren dan om hetzelfde
te doen."
Daar komt bij dat films, tv-pro-
gramma's en mediaberichten niet
alleen geweld tonen. Het geweld
wordt ook in een moreel kader ge
plaatst: de boodschap dat geweld
slecht is, wordt ook uitgedragen.
„Ik gebruik bij studenten wel het
voorbeeld van de Jerry Sprin
ger-show", zegt Addy Weijers, do
cent communicatiewetenschap
aan de Radboud Universiteit in
Nijmegen. „Als ik ernaar vraag,
blijkt dat de helft van de studen
ten er van hun oüders niet naar
mocht kijken. De Jerry Sprin
ger-show liet volgens die ouders
veel slechte voorbeelden zien, zo
als een man die een relatie heeft
met drie vrouwen. Maar door het
commentaar van Jerry Springer en
de reacties van het publiek, liet het
programma zien dat dergelijk ge
drag niet getolereerd wordt. Kij
kers hebben normen en waarden
en die worden bevestigd, juist
doordat de media de overtreding
ervan tonen. Dat vrijwel geen en
kele kijker het geweld in films of
op tv imiteert kun je dan ook als
een positief effect zien."
Weijers heeft onderzoek gedaan
naar de maffiaserie The Sopranos.
Hij heeft bekeken hoe gedetineer
den en burgers tegen de verhalen
in die serie aankeken. „Gedetineer
den bleken soms een heel strikt
moreel kader te gebruiken om te
oordelen over gebeurtenissen. El
kaar verraden mag bijvoorbeeld
hoe dan ook niet. Burgers toon
den daarbij veel meer begrip voor
de afwegingen van het personage."
Hoe een boodschap in een film
wordt geïnterpreteerd hangt dus
ook af van de kijker. Om dat door
te trekken naar het gooien van ste
nen van viaducten zegt Weijers:
„Iemand die dat nadoet kijkt niet
naar de gevolgen, die is niet nor
maal."
Games worden ook gezien als
bron van gewelddadigheid bij jon
geren. Weijers nuanceert dat
beeld. „Bij games draait het vooral
om competitie en dat gebeurt vaak
door schieten en slaan. Dat is eer
der vorm dan inhoud. Ik zeg niet
dat het een goede of mooie vorm
is, maar het zou in het dagelijks le
ven erg gewelddadig worden als ie
dere gamer het geweld nadoet."
En Weijers is hoopvol: „De eerste
films waren allemaal gericht op ac
tie en reactie, net als games. Later
kwam er aandacht voor de perso
nages en de verdieping. Misschien
zal dat met games ook gebeuren."
Finse schutter geobsedeerd door Columbine High
School
Columbine High. Een
22-jarige Finse man
richt in september
2008 man een bloed
bad aan op een school
in het Finse plaatsje
Kauhajoki. Matti Juhani
Saari schiet elf leerlin
gen dood, verwondt en
kele anderen, sticht bo
vendien brand en pro
beert zichzelf van het le
ven te beroven. De man
blijkt geobsedeerd te
zijn geweest van de
moordpartij door stu
denten op Columbine
High School in Colora
do in 1999.
Old Boy. Cho
Seung-Flui (23) ver
moordt 32 mensen op
de campus van Virginia
Tech in Blacksburg (VS)
in april 2007. Cho is ge
boren in Zuid-Korea en
heeft van tevoren een
filmpje op internet ge
zet waarin hij poses aan
neemt die bekend zijn
uit de bloedige Zuid-Ko-
reaanse film 'Old Boy'.
Matti Juhani Saari poseert met
zijn pistool.
Cho Seung-Hui in het filmpje dat
hij op internet plaatste.
The Burning Bed. Een
Amerikaanse man over
giet in het Amerikaanse
Milwaukee in 1984 zijn
ex-vrouw met benzine
en steekt haar in brand,
nadat hij de film The Bur
ning Bed met Farah Faw-
cett heeft gezien. Daar
in gebeurt iets soortge
lijks.
A Clockwork Orange.
Britse jongeren ver
krachten een vrouw ter
wijl ze het bekende lied
je Singing in the rain zin
gen. Een soortgelijke
scène komt voor in de
film A Clockwork Orange
(1971).
Colden Gate. Het ple
gen van zelfmoord van
af de Colden Gate
Bridge in San Francisco
spreekt op een sinistere
manier tot de verbeel
ding. Veel mensen heb
ben dat gekopieerd.
Naar schatting zijn sinds
de ingebruikneming in
1937 al ruim 1200 men
sen van de brug ge
sprongen.
The Money Train. Een
gewelddadige scène in
de film The Money Train
(1995) heeft navolging
gekregen. Een muntjes
kiosk in de New Yorkse
subway werd ingespo
ten met brandstof en in
brand gestoken. De ver
koper raakte zwaarge
wond.
Taxi Driver. John Hinck
ley was verliefd op Jody
Foster, een van de
hoofdrolspelers uit Taxi
Driver (1976). Omdat zij
hem in het echte leven
niet moest, gedroeg hij
zich als de gewelddadi
ge Robert De Niro in de
film. Hij pleegde in
1981 een aanslag op
president Reagan.
Malcolm McDowell als de zeer ge
welddadige Alex DeLarge in A
Clockwork Orange.
Golden Gate Bridge in San
Francisco.
John Hinckley wordt in bedwang
gehouden (uiterst links) na de aan
slag op Reagan.