De waarheid
van B. S. Johnson
I
Verraad, afgunst en noodlot Hemingway ontmoet Sartre
BOEKEN KORT
18 Zaterdag 16 augustus 2008 PZC
ONHERBERGZAAM Een socia
listische vakbondsman trekt in
1903 naar een arm dorp in het
noorden van Zweden. Hij stuit
er op een muur van wantrou
wen en onwil bij de diepgelovi
ge bevolking. Als hij later terug
keert, blijken de bewoners zich
meer bewust van hun uitbui
ting en ondergeschiktheid. Maar
de bazen zijn sterker en houden
voet bij stuk. In De uittocht der
muzikanten beschrijft Per Olov
Enquist (1934) de veranderin
gen op het Zweedse platteland
in de vorige eeuw. In deze ro
man zijn humor en tragiek
prachtig verweven.
Per Olov Enquist - De uittocht der muzikan
ten. Vertaling Cora Polet. Anthos,
19,95 euro
Stella Benson
stort zich halsoverkop in een
heel nieuw leven. Ze geeft haar
baan op en trekt van Londen
naar een dorpje in Sussex om
oppas te worden van een op
standige puber. Eenmaal in
dienst bij de tamelijk vreemde
familie Madden voelt ze zich
kwetsbaar. Waarom verbrandde
deze onhandige jonge vrouw al
haar schepen achter zich en wil
ze niets over haar verleden ver
tellen? Voor Het buitenleven
kreeg Rachel Cusk (1967) de So-
merseth Maugham Award.
Rachel Cusk - Het buitenleven.
Vertaling Marijke Versluys. De Bezige Bij
19,90 euro.
HERINNERING „Dit was mijn
tweede leven. Daarnet had ik de
dood ontmoet. Was ik vertrok
ken. En weer teruggekomen." In
korte, haast afgebeten zinnen
doet Abdellah Taïa in Arabische
melancholie zijn verhaal over
een jongen die op 12-jarige leef
tijd bijna is verkracht. Wat er is
gebeurd, maakt tegenstrijdige ge
voelens bij hem los: lust en
angst, haat en liefde, erotiek en
afkeer. Abdella Taïa (1973) is ge
boren in Salé in Marokko. Nu
woont hij in Parijs. In zijn eerde
re roman Broederliefde beschreef
hij zijn jeugd in Marokko en
zijn nieuwe leven in Frankrijk.
Abdellah Taïa - Arabische melancholie. Ver
taling Henne van der Kooy, Van Gen
nep, 14,95 euro
Talentvol en compromisloos, gevoelig
maar ook meedogenloos. De roman De
Ongelukkiger! van de Engelse schrijver
B. S. Johnson is vertaald en verschijnt
tegelijk met zijn imposante biografie.
door Theo Hakkert
foto GPD
Hij moet, voor een aantal vrienden,
de best denkbare kameraad zijn ge
weest. Op sociaal vlak was hem
geen moeite te veel. Maar de Engel
se schrijver B.S. Johnson
(1933-1973) had ook zijn onmogelijke kanten en
hij deinsde er niet voor terug oude vriend
schappen op te zeggen om futiliteiten. Hele
maal extreem en compromisloos waren zijn op
vattingen over literatuur.
Johnson was een modernist van het zuiverste
water, stijlgroep Joyce en Beckett. Hij noemde
zijn boeken 'romans', maar ze bevatten geen
fictie, geen bedachte verhalen. 'Wie verhalen
vertelt, vertelt leugens', was zijn credo. Een ro
man moet alleen waarheid bevatten, vond hij.
Als een schrijver niets verzinnen mag - want
dat is daarvan de consequentie - dan kan hij al
leen over zichzelf schrijven. En dat deed John
son dan ook. Zijn zeven romans gaan over
hemzelf
Maar autobiografieën naar traditionele snit zijn
het bepaald niet. Het leven was chaos en toe
val. Dan ging het niet aan dat een schrijver
deed alsof ergens een logische lijn in te ontdek
ken viel. Dus deed Johnson alles om de schijn
van een doorverteld verhaal te vermijden. Hij
doorsneed - in enkele gevallen letterlijk - de
verhaallijn, opdat het boek de chaos en het toe
val weerspiegelde. Het mooiste voorbeeld is de
roman The Unfortunates, uit 1969, die nu is ver
taald onder de titel De ongelukkigen.
Johnson was, niet in de laatste plaats omdat
zijn boeken hem niet genoeg opleverden, on
der andere voetbalverslaggever. Op een zater
dag stapte hij in Nottingham uit de trein om
een verslag te maken van een wedstrijd van Fo
rest. De stationsomgeving deed hem meteen te
rugdenken aan zijn aan kanker overleden
vriend Tony, die daar in de buurt had ge
woond. In De ongelukkigen heeft hij in feite
zijn herinneringen aan Tony bijeen geschreven.
Maar een verhaal van a tot z kon het niet wor
den, want zo werkt de menselijke geest nu een
maal niet.
Hij kreeg het voor elkaar dat de uitgever het
Het schrijverschap van B.S. Johnson (1933-1973) leed niet onder de strenge beperkingen die hij zich
zelf oplegde. foto afkomstig uit B. S. Johnson. Een schrijversleven.
boek in een doos uitgaf Een doos met 27 losse
katernen, elk een hoofdstuk. Op het eerste en
het laatste katern na moesten die in willekeuri
ge volgorde worden gelezen. Ook de Nederland
se vertaling is uitgegeven in een doos. Een bij
zondere leeservaring, en een prachtig boek bo
vendien over een mannenvriendschap. Gevoe
lig van toon, want hoe compromisloos
Johnsons opvattingen ook waren, hoe weinig
tegenspraak hij ook leek te dulden, in het boek
gaf hij ruim baan aan de twijfel aan de werking
en juistheid van zijn geheugen.
De roman is vertaald in de slipstream van de
uitmuntende biografie die de Engelse roman
cier Jonathan Coe in 2004 over B.S. Johnson
heeft gepubliceerd. Coe, wiens romans over
het algemeen wel degelijk in de narratieve tradi
tie vallen waar Johnson niets van moest heb
ben, heeft zeven jaar aan de biografie gewerkt.
Hij bewonderde Johnson niet om zijn literaire
dogma's, maar om de ernst waarmee hij litera
tuur had bedreven en om zijn frisheid, vernuft,
menselijkheid en 'brute eerlijkheid'. De waar
heid schrijven betekende ook: niets achterhou
den en niets verbloemen.
Je kunt zeggen dat Coe geholpen werd door de
enorme hoeveelheid materiaal uit de nalaten
schap, door het feit dat alles wat Johnson
schreef over hemzelf ging, en 's mans relatieve
onbekendheid, zodat alle citaten voor vrijwel
iedere lezer 'nieuw' zijn. De wijze waarop hij
Johnsons fascinerende leven heeft gerecon
strueerd en beschreven, is ongeëvenaard.
Coe gebruikte 160 fragmenten van Johnson, uit
boeken, brieven en dagboeken. Waarna een
koor van 44 stemmen uit Johnsons kennissen
kring, die elk een andere karaktertrek van de
schrijver als voornaamste aanwijzen, laat 'ho
ren' hoe een mensenleven in feite niet in het
keurslijf van een eenduidige biografie gevat
kan worden. Met zijn speelse toon, zijn betrok
ken distantie en zijn ironie tot in de voetnoten
heeft Jonathan Coe een schrijversbiografie afge
leverd die het onderwerp overstijgt.
Q Jonathan Coe: B.S. Johnson. Een schrijversleven
(1933-1973). Vertaling: Nelleke van Maaren en Jan
Pieter van der Sterre. Uitgeverij Querido. 615 pag.
42,95 euro.
Q B.S. Johnson: De ongelukkigen. Vertaling: Jan Pieter
van der Sterre. 27 katernen in een doos. Uitgeverij
Querido. 44,95 euro.
door Mieske van Eek
Sabine Thiesler - Huis van
Stilte. Vertaling Harry
Naus
Karakter. 17,95 euro
n een afgelegen oud boe
renhuis in Toscane komt
de Duitse vrouw van een
Italiaanse restauranteige
naar gruwelijk aan haar eind.
Een paddenstoelenzoeker
met een zwak hart vindt haar
met doorgesneden keel en
blijft er bijna in. Hij durft zijn
vondst niet te melden. Dan
ontvouwt de schrijfster gelei
delijk aan het verleden van Sa
rah, haar bijna fatale eerste
huwelijk en haar honger naar
mannen.
Huis van Stilte van Sabine
Thiesler is geruststellend en
beklemmend tegelijk. Ener
zijds gaat het verhaal over lief
de, anderzijds over verraad, af
gunst en haat. Hoe dan ook,
de familie Simonetti voelt
zich sterk met elkaar verbon
den. Die onderlinge banden
zuigen hen mee in een onaf
wendbaar verhaal vol moed
wil en misverstand.
Sarah is een vrouw die moei
lijk weerstand kan bieden
aan haar veeleisende hormo
nen. Zo laat ze zich halsover
kop meesleuren in een onbe
zonnen huwelijk met een aan
drank en drugs verslaafde mu
zikant. Deze Frankie richt
haar en haar dochtertje bijna
te gronde tot zij een schuil
plaats vindt bij de Italiaanse
kok Romano. Samen bouwen
ze in Italië een nieuw leven
op. Maar het verleden kruist
op fatale wijze hun pad. Grap
pig is de politie-inspecteur,
die maar geen vat kan krijgen
op de moordzaak. Thiesler
schetst deze egoïstische breke
been met evenveel aandacht
en vaardigheid als de hoofd
personen in het familiedra
ma. Huis van Stilte is een ster
ke, huiveringwekkende ro
man, die diep graaft in mense
lijke drijfveren als lust, jaloe
zie, haat en onmacht.
Dick Matena -
Parijs 25/44.
Uitgeverij Atlas. 119 pag.
19,90 euro.
(I MATES*
door Aiy Knol
Met dank aan
Dick Matena is
het woord 'ver
strippen' aan
het Nederlands toegevoegd.
Hij 'verstripte' onder meer
De avonden van Gerard Reve
en Kaas van Willem Elsschot.
Nu heeft Matena zichzelf
overtroffen met een nieuw, ei
genstandig werk Parijs 25/44,
waarin hij zijn fantasie volle
dig de vrije loop heeft gela
ten.
Matena laat fictief in 1925 in
Parijs de Amerikaanse journa
list en schrijver Ernest He
mingway bij toeval kennisma
ken met een nog heel jeugdi
ge Jean-Paul Sartre. Heming
way introduceert Sartre bij
zijn vrienden, onder wie de
schilder Pablo Picasso, de
Amerikaanse schrijfster
Gertrude Stein - die in die
tijd een gerenommeerde sa
lon voor (later heel beroemd
geworden) kunstenaars voer
de - en de Ierse schrijver Ja
mes Joyce. Ook een jonge Sal
vador Dali komt voorbij. Tus
sen al dit intellectueel geweld
door speelt de tragische ge
schiedenis van het hoertje
Eva en haar hardhandige
pooier Antoine.
In een voorbeeldige inleiding
zet Matena de schrijvers, schil
ders en mecenassen en hun
al of niet bestaande onderlin
ge verhoudingen neer, om
ook de meest argeloze der le
zers bij de les te betrekken.
En als al die groten door Ma
tena in woord en tekening
zijn geïntroduceerd, neemt
het verhaal rondom Eva zijn
dramatische wending. De
bloedstollende finale heeft in
1944 plaats, als Hemingway
met het Amerikaanse leger te
rugkeert in Parijs. Dick Mate
na heeft een hoogstandje afge
leverd.
