Man
tussen vrouw
en walvis
spectrum 4
Tobie Lolness.
Op de vlucht
PZC
Zaterdag 5 januari 2008
Menigmaal zijn mens en
dier aan elkaar geketend
op een manier die doet
denken aan de band tus
sen man en vrouw. Mens
en dier kunnen in zulke gevallen, als wa
ren ze echtelieden, niet met maar ook niet
zonder elkaar. Het zijn niet de slechtste
verhalen die daarvan getuigen. In hun een
tje zijn Sint Joris en de draak niets, en dat
geldt evenzeer voor Jona en de walvis en
kapitein Ahab en Moby Dick.
Is het toeval dat twee van mijn voorbeel
den betrekking hebben op het grote zee
monster Leviathan (dat erg vriendelijk en
speels blijkt te zijn wanneer je het voor
zichtig benadert)? Waarschijnlijk niet. De
herinneringen aan Jona en Moby Dick zul
len wel bij me zijn opgekomen dankzij de
lectuur van De walvisroeper, de in 2005 ver
schenen en onlangs vertaalde roman van
de Zuid-Afrikaanse auteur Zakes Mda.
Ook in dit boek is immers sprake van een
in elkaar grijpen van liefde en haat, al
moet daaraan meteen worden toegevoegd
dat het echte liefde is tussen de man en
zijn walvis, terwijl de haat voor rekening
komt van een jaloerse vrouw die de harmo
nieuze twee-eenheid tussen mens en dier
ombuigt tot een gevaarlijke driehoek.
Mda situeert deze wonderlijke geschiede
nis op het kruispunt van twee culturen: de
archaïsche, van mythen en magie doorde
semde leefwereld van de Khoikhoi en San,
de oorspronkelijke bewoners van de Zuid-
Afrikaanse kust, die na de komst van de
blanke kolonisatoren te gronde gingen aan
ziekte en drank, versus de Zuid-Afrikaanse
samenleving van vandaag de dag, een post
moderne smeltkroes van rassen, talen, bot
sende belangen en sociale controverses.
De anonieme hoofdpersoon voelt zich nog
hecht verbonden met de magische wereld
van eeuwen her. Hij beheerst de kunst om
met behulp van een speciaal gemaakte
hoorn de baltsgeluiden van een mannetjes
walvis te imiteren en daarmee de vrouw
tjes naar zich toe te lokken. Elke agressieve
bedoeling is hem vreemd. Hij wordt
slechts gedreven door zijn affectie voor
één enkel exemplaar, door hem Sharisha
gedoopt. Elk jaar, wanneer de lente zich
aandient en de walvissen vanuit de Zuide
lijke Poolzee naar het warme noorden
zwemmen, wacht hij op Sharisha als was
ze zijn bruid. De harmonie tussen de man
en zijn vis wordt verstoord met de komst
van Saluni, een verlepte schoonheid die in
Hermanus (dé plek in Zuid-Afrika waar je
walvissen van zeer nabij kunt zien en zelfs
kunt aanraken) de kroegen afschuimt en
zich tevreden stelt met brandspiritus wan
neer het geld voor de wijn op is. Al stalken-
JEUGDBOEKEN
door Jaap Goedegebuure illustratie Martien Bos
door Jan Smeekens
Timothée
de Fombelle
Uitg. Querido
350 pagina's
16,95 euro
Vanaf 10 jaar
Iets zo onwaarschijnlijks als in de eerste zin
van Tobie Lolness zou gemakkelijk reden
kunnen zijn het debuut van de Franse au
teur Timothée de Fombelle aan de kant te
schuiven: 'Tobie was anderhalve millime
ter lang, wat niet groot was voor zijn leeftijd'.
Tegelijkertijd zet juist het schepje dat er na de
komma nog eens bovenop wordt gedaan aan tot
gretig verder lezen. Die nieuwsgierigheid wordt
beloond.
Ergens in een uithoek van de Ondertakken, ver
weg van de Kruin woont Tobie met zijn ouders
in een schamel huisje dat ze gedrieën met blote
handen in de schors van een grote eik hebben ge
graven. Het is een zompige plek waar niemand
uit vrije wil naartoe wil: 'Uitgestrekte vlakten
van doorweekte schors, geheimzinnige gaffels
waar nog nooit iemand een voet had gezet, meer
tjes die zich bij de kruising van takken hadden
gevormd, wouden van groen mos, een diepe
schors waar talloze wegen en beken doorheen
liepen, wonderlijke insecten, dode takken die na
jaren nog steeds vastzaten en waar de wind
maar geen vat op kon krijgen'.
Het gezin is door de Grote Boomraad verbannen
uit de Boventakken naar die hangende wildernis
vol vreemde geluiden, omdat Tobie's vader wei
gerde de (schatrijke) bewoners van de Kruin het
geheim te onthullen van de levenskracht van de
boom: 'Ik hoop dat de zoon van mijn zoon op
een dag ook nog naar een bloem of een knop zal
kunnen kijken'. Zijn ontdekking over 'ruwsap'
dat in het binnenste van de boom van beneden
naar boven stroomt en energie levert, zou onge
twijfeld de geschiedenis van de boom op haar
kop zetten en de wereld in gevaar brengen. De
woede die hij zich zo op de hals haalde, zal vijf
jaar later Tobie groot onheil bezorgen.
Het in een aantrekkelijk jasje gestoken verhaal is
een verrukkelijk sprookje over de ongelijke strijd
de weet ze de walvisroeper in haar netten
te vangen. Ze trekt bij hem in en zet ver
volgens alles op haren en snaren om de in
zee levende mededingster onschadelijk te
maken. Dat lijkt haar te lukken. Maar toch
blijft het verlangen naar Sharisha de wal
visroeper hevig beheersen. Hij gaat tussen
zijn twee geliefden pendelen en bruskeert
ze daarmee zo ernstig dat een dubbel ver
lies het tragische uiteinde is.
Deze op het oog simpele plot
wordt omspeeld door een aan
tal nevenmotieven. Zo is er de
vriendschap tussen Saluni en
een door haar gecoachte, prachtig zingen
de meisjestweeling waarmee ze het haast
tot een platencontract weet te brengen. Er
is een zwerftocht van de walvisroeper en
Saluni die veel weg heeft van een pelgri
mage uit boetedoening. En er zijn talloze
expliciete toespelingen, vol ironie, op het
Zuid-Afrika van na de apartheid, de zoge
naamde regenboognatie die zich vooral
manifesteert in de veelkleurige outfits van
de nieuwe rijken. In deze passages schiet
Mda's kritiek af en toe door naar een bit
ter cynisme dat desillusie ten aanzien van
de vreedzame omwenteling van vijftien
jaar geleden verraadt. Hij typeert de schijn
baar zo harmonieuze, maar armoedige we
reld van mensen als de walvisroeper, de
tweeling en Saluni als een etterende en
stinkende wond, een concrete weerleg
ging van de nieuwe bedeling en de veelge
roemde zwarte economische emancipatie.
Hermanus strijkt een fortuin op aan het
toerisme, maar de moeders en vaders in
Zwehile zijn werkloos. Het is een wereld
waar men alle vertrouwen in de politiek
heeft verloren. Ooit hadden de inwoners
dromen, maar in plaats daarvan zien ze po
litici en vakbondsleiders van de ene op de
andere dag miljonair worden. Er komen
slechts kruimeltjes terecht bij wat vroeger,
op het hoogtepunt van de revolutie, 'het
gewone volk' heette. Met deze en andere
cynische schimpscheuten lijkt het er een
beetje op dat de spagaat tussen een geïde
aliseerde, lang vervlogen samenleving van
jagers en verzamelaars en de huidige maat
schappij van ieder voor zich en allen tegen
allen een zoveelste disharmonie beli
chaamt. Voor de walvisroeper en voor zijn
schepper Zakes Mda blijft de wondervis
Sharisha een droomgestalte die een onbe
reikbaar geworden paradijs belichaamt
Dat is de moraal van dit sprookjesachtige
verhaal.
ryi Zakes Mda - De walvisroeper. Vertaald door
Robert Dorsman. Uitgave De Geus.
284 pag., 22,50 euro.
van één kind tegen de rest van de wereld. We le
zen over bloedstollende achtervolgingen, niets
en niemand ontziend uitschot, enorme vecht-
mieren van wel tweeënhalve millimeter, verzen
gende wraak. Ook over onbaatzuchtige vriend
schap en ware liefde. Dat alles zoals je bij een ver
teller die de tijd neemt vol ongeduld de woor
den uit de mond kijkt.
Maar Tobie Lolness is vooral meer. Zonder het er
duimendik bovenop te leggen, schiep Timothée
de Fombelle een origineel universum dat in elk
opzicht overeenkomt met onze wereld. En waar
in conflicten en problemen tot dezelfde tragedie
kunnen leiden als die welke onze eigen samenle
ving bedreigen. Of het Tobie lukt zijn ouders te
bevrijden, of hij Elisha Lee zal terugzien en een
halt kan toeroepen aan de criminelen die de
boom in hun macht houden, zijn vragen die be
antwoord worden in het tweede deel dat later
dit jaar (liever vandaag dan morgen) verschijnt