uit het heelal
spectrum 14
'De theorie
verdient
serieuze
aandacht'
PZC
Zaterdag 5 januari 2008
Over de invloed van de zon op
weer en klimaat wordt verschil
lend gedacht. Onlangs waar
schuwde de Britse weerkundige
Piers Corbyn voor een super-
storm die rond 26 november over West-Europa
zou razen. Corbyn deed zijn gewaagde voorspel
ling aan de hand van de zonneactiviteit. De su-
perstorm bleef uit en collega-meteorologen rea
geerden al op voorhand met hoongelach.
De theorie van de Deense natuurkundige Hen-
rik Svensmark is daarentegen van een heel an
der kaliber. „Svensmarks theorie verdient serieu
ze aandacht", zegt KNMI- klimaatonderzoeker
Rob van Dorland, „maar zij bevat nog tal van
problemen die nader onderzoek vergen."
Henrik Svensmark, verbonden aan het Deense
ruimtevaartcentrum DTU, zet vraagtekens bij
de broeikastheorie. Die schrijft de opwarming
van de aarde toe aan de massale uitstoot van
kooldioxide of CO2 door het verbranden van ko
len, olie en gas. Vooral het Intergovernmental
Panel on Climatic Change (IPCC) van de Vere
nigde Naties pleit voor drastische reductie van
de C02-emissie om het gevaar van smeltende
poolkappen en stijgende zeespiegels af te wen
den. Svensmark ontkent niet dat CO2 een op
warmend effect heeft, maar volgens hem is de
invloed van de zon veel groter.
Niet iedereen kan deze afwijkende opvatting
waarderen. Toen Svensmark zijn theorie in 1996
voor het eerst op een wetenschappelijk congres
presenteerde, noemde de voorzitter van het
IPCC ze 'extreem naïef en onverantwoord'.
Svensmark liet zich hierdoor niet van de wijs
brengen en in zijn onlangs verschenen boek Kos
misch klimaat, waarom de aarde werkelijk op
warmt maakt hij zijn theorie voor een groot pu
bliek toegankelijk.
Centraal in Henrik Svensmarks theorie staat de
kosmische straling, geladen deeltjes van hoge
energie die vrijkomen als sterren aan het einde
van hun bestaan met veel geweld exploderen.
Met enorme snelheid suizen deze deeltjes door
het heelal en treffen ook de aarde. Eenmaal in
de dampkring aanbeland, bevorderen ze het ont
Niet het
broeikaseffect,
maar de zon is
schuldig aan de
opwarming van
de aarde. Volgens
de Deense
onderzoeker
Henrik Svensmark
beïnvloeden
natuurlijke
variaties in de zon
de bewolking en
daarmee de
temperatuur op
onze planeet.
De aanhangers
van de
broeikastheorie
reageren
sceptisch.
door Serve Vaessen
illustratie ESA
staan van wolken. Die zorgen voor extra afkoe
ling omdat wolken de zonnestraling reflecteren.
Hoeveel kosmische straling in de atmosfeer
doordringt, wordt bepaald door de zon. Iedere
elf jaar doorloopt zij een activiteitscyclus die af
te lezen is aan het aantal donkere vlekken op
het zonneoppervlak. Een maximum aan zonne
vlekken gaat gepaard met hevige erupties op de
zon, waarbij heet gas samen met krachtige mag
neetvelden de ruimte in worden geslingerd. Zij
houden de kosmische straling in een groot ge
bied rondom de zon tegen, waardoor er minder
wolken ontstaan en de aarde meer zonnestra
ling ontvangt Omgekeerd bereikt meer kosmi
sche straling de aarde als de zon in een rustige
fase verkeert. Het positieve effect op de wolken
vorming die hiervan het gevolg is, houdt de aar
de relatief koel. Driehonderd jaar geleden, tij
dens de Kleine Ijstijd, zat Europa middenin
zo'n koele periode die samenviel met een op
merkelijk gebrek aan zonnevlekken. In de twin
tigste eeuw was de zon daarentegen hyperactief
en steeg de temperatuur wereldwijd met 0,8 gra
den.
Dat deze recente opwarming inderdaad aan de
zon te wijten is, blijkt volgens Svensmark uit
het verband tussen het aantal zonnevlekken en
de bewolking. Satellietmetingen laten zien dat
de bewolkingsgraad in gelijke tred met de zon-
nevlekkencyclus op en neer gaat.
Om zijn theorie nog meer kracht bij te zetten,
voerde Svensmark in de kelder van het Deense
ruimtevaartcentrum een reeks experimenten
uit. In een afgesloten ruimte waarin de chemi
sche en fysische omstandigheden in de atmo
sfeer werden nagebootst, ontstonden door de
inwerking van kosmische straling kleine vocht-
deeltjes die veel lijken op de allereerste kiemen
van wolkendruppels.
Desondanks blijft klimaatonderzoeker Rob van
Dorland kritisch: „Dat de op aarde gemeten in
tensiteit van de kosmische straling in de pas
loopt met de zonnevlekkencyclus staat vast. In
dit opzicht heeft Svensmark dus gelijk. Van de
door hem geclaimde relatie tussen de activiteit
van de zon en de bewolkingsgraad blijft bij
Uitbarsting op de zon, in
september 1999
gefotografeerd door de
zonneobservatiesatelliet
SOHO.
foto CPD/ESA/NASA
nauwkeurig onderzoek van de satellietgegevens
echter weinig overeind. Met de theorie van
Svensmark kun je de ontwikkeling van de tem
peratuur gedurende de afgelopen vijftig jaar
enigszins verklaren, maar voor de eerste helft
van de twintigste eeuw lopen de uitkomsten
van de theorie volledig uit de pas met het wer
kelijke temperatuurverloop."
Svensmark heeft ook medestanders. Zo
staat de Utrechtse sterrenkundige Kees
de Jager welwillender tegenover de zon-
netheorie dan Van Dorland.
De Jager wijst erop dat, ofschoon het gemiddeld
aantal zonnevlekken de laatste vijftig jaar nage
noeg gelijk bleef, het aantal uitbarstingen op de
zon gestaag groeide. Vooral 2003 en 2005 waren
in dit opzicht recordjaren. In diezelfde periode
zette ook de opwarming van de aarde door, een
teken dat de zon wel degelijk verantwoordelijk
zou zijn voor het warmere klimaat. Omdat er
volgens De Jager signalen zijn die erop wijzen
dat de activiteit van de zon binnenkort sterk af
zal nemen, houdt de sterrenkundige zelfs een
nieuwe Kleine Ijstijd voor mogelijk.
Rob van Dorland: „De Jager zou gelijk hebben
als met de toename van het aantal zonne-uit-
barstingen de intensiteit van de kosmische stra
ling afgezwakt zou zijn. Dat is echter niet het ge
val. Zij bleef de afgelopen tientallen jaren gemid
deld genomen vrij constant, terwijl het op aarde
steeds warmer werd. Dit gegeven is moeilijk te
verzoenen met de theorie van Svensmark."
De Deense natuurkundige heeft inmiddels zijn
hoop gevestigd op CLOUD, een experiment
van CERN, het Europese centrum voor kernfysi
ca in Genève. CLOUD onderzoekt de invloed
van kosmische straling op het ontstaan van wol
ken nog verder. Naar verwachting beginnen de
eerste metingen in 2010.
[yi Henrik Svensmark Nigel Calder.
Kosmisch klimaat: waarom de aarde werkelijk op
warmt.
Veen Magazines, Diemen 2007, 24,95 euro.
