Conflicten in Afrika
'Wij aan de
macht of zij
aan de macht'
Stammen bestaan helemaal niet
1 2 I Zaterdag 5 januari 2008 PZC
Duizend groepen
Conflicten leiden in Afrika
nogal eens tot geweld dat
we gemakshalve
'stammenstrijd' noemen.
Afrikaanse politiek is echter
ingewikkelder dan het lijkt.
door Chris Halkes
Luo's slaan Kikuyu's
dood na de frauduleuze
verkiezingen in Kenia.
In Nigeria breekt om de
haverklap geweld uit tus
sen de zuidelijke Yoruba's en de
noordelijke Hausa en Fulani. In
Congo vechten Mai-mai, Hutu's
en Tutsi's tegen elkaar, en met zijn
allen tegen het regeringsleger, dat
vooral bestaat uit jonge mannen
uit de tal van Bantoe-stammen in
het land. Politiek geweld in Afrika
lijkt vroeg of laat altijd neer te ko
men op stammenstrijd, waarbij et
nische groepen vol haat tegenover
elkaar staan; met als huiveringwek
kend dieptepunt de genocide in
Rwanda in 1994.
Het beeld dat blijft hangen is dat
het zo nooit wat kan worden met
Afrika. Ook democratieën functio
neren er niet. Kiezers stemmen
niet op een politicus omdat die
het land zo goed bestuurt, maar
omdat hij van de goede stam is.
En als de ene stam verkiezingen
wint, maakt de andere amok; zo
zie je maar in Kenia, dat in wester
se ogen juist gold als een eiland
van rust en stabiliteit.
„Het is maar wat je politiek stabiel
noemt", schampert historicus Ste
ven Ellis van het Afrika Studie
Centrum, die Kenia nooit zo zou
hebben betiteld. „Als je geen ver
band legt met de hoge mate van
crimineel geweld in het land..."
Ellis bestrijdt juist het beeld van et
nische tegenstellingen en geweld
in Afrika. „Het gaat om fundamen
teel politieke conflicten, waarbij
aanhangers van een persoon, een
partij of idee tegenover elkaar
staan. Als het conflict scherp ge
noeg is, ontstaat geweld."
Toch moet hij erkennen dat 'etni
sche groepen' een prominente rol
spelen bij politiek en geweld in
Afrikaanse landen. Dat heeft alles
te maken met hoe die bestuurlijk
zijn ingericht en er politiek wordt
bedreven; een erfenis uit de kolo
niale tijd. Etnische groepen zijn er
vooral bestuurlijke eenheden.
Inmiddels heeft in Afrikaanse lan
den de nationale macht vaak een
etnische aspect gekregen. Ellis wil
dat wel 'een rode draad' noemen,
al benadrukt hij dat de ontwikke
lingen divers zijn. „In Afrika is poli
tieke macht gebouwd op een patro
nagesysteem; op een politicus die
aan de macht is, oefenen vrien
den, familie en geboortestad druk
uit om hen daarvan te laten profi
teren. Dat leidt dan elders in het
land tot het idee dat een hele be
volkingsgroep wordt bevoordeeld.
Anderen voelen zich achtergesteld.
Dat versterkt het groepsgevoel."
Daarbij komt dat wie in Afrika aan
de macht is, haast onbeperkte,
macht heeft. Als politici in verkie
zingscampagnes dan ook nog
steun zoeken bij hun achterban,
ontstaat een gevoel van 'zij aan de
macht of wij aan de macht'.
De Britse Afrikanist Basil Da
vidson ziet het moderne 'tribalis
me' in Afrikaanse landen juist als
een tegenmacht tegen de nationa
le staten, die de Afrikanen naar
westers model opgelegd hebben ge
kregen. Die staten, waarin vaak mi
litairen en dictators zich de macht
snel na de onafhankelijkheid
toe-eigenden, bleken eerder een
middel om de eigen inwoners uit
te buiten dan om hen te bescher
men. Die zochten daarom bescher
ming in eigen kring. Identificatie
met de etnische groep werd daar
door versterkt ten koste van identi
ficatie met de staat.
Ook wakkerden Afrikaanse politici
zelf etnische tegenstellingen soms
aan om aan de macht te blijven.
De voormalige Keniaanse presi
dent Daniel arab Moi was erom be
rucht etnische onrust te organise
ren vlak voor verkiezingen, opdat
de Kenianen maar op de sterke
man zouden stemmen.
BBC-analist Mark Doyle zag
afgelopen week nog wel
licht in de duisternis. Hij
wijt het voortbestaan van het triba
lisme in Afrika vooral aan armoe
de en onwetendheid. „Armen val
len op hun directe omgeving terug
voor ondersteuning. Dat is eerst
de familie, dan de stam. Niet voor
niets zijn de geweldplegers vaak
jonge, werkloze mannen. Hun on
wetendheid over andere mensen
in hun land maakt dat politici hen
eenvoudig tegen elkaar kunnen op
zetten." Doyle ziet armoedebestrij
ding en de verspreiding van goed
kope communicatiemiddelen als
de weg om Afrika aan functione
rende democratiën te helpen.
Steven Ellis is niet overtuigd dat ar
moedebestrijding de oplossing is.
„Toen in Tsjaad dankzij de oliewin
ning meer geld in het land kwam,
brak het geweld juist uit."
De Afrika-historicus Steven Ellis
bestrijdt niet alleen het beeld
van de stammenstrijd in Afrika,
zelfs het woord 'stam' is voor
hem en zijn collegae taboe. „Dat
woord is een verzinsel van ne
gentiende eeuwse Europese 'des
kundigen' voor sociale organisa
tievormen die ze niet kenden.
Omdat die hun primitief voor
kwamen, grepen ze terug op
een woord uit de Romeinse tijd.
Voor andere delen van de we
reld, waar dezelfde soort conflic
ten als in Afrika spelen, gebrui
ken we dat woord ook niet"
Grofweg is de moderne inde
ling van Afrikaanse naties in et
nische groepen tijdens de kolo
nisatie ontstaan. Ze gaan soms
wel terug op veel oudere sociale
organisaties, maar die zijn dan
volledig van karakter veranderd.
Bijvoorbeeld betekent het be
grip Zulu nu heel iets anders
dan voordat de Britten in
Zuid-Afrika kwamen.
De koloniale heersers wilden
hun bezittingen goedkoop en
met weinig mensen besturen.
Daarom besteedden ze dat het
liefst zoveel mogelijk uit. Socia
le organisaties - variërend van
losse familiegroepen tot gestruc
tureerde koninkrijkjes - die zij
in Afrika aantroffen bestempel
den zij tot 'stam'. Waar nodig
voegden de Europese heersers
zelfs meerdere verbanden sa
men en verzonnen voor de zo
gecreëerde stam zelf een naam.
Het lokale bestuur vertrouwden
zij vervolgens aan een stam
hoofd toe. Stammen waren
voortaan de bestuurlijke eenhe
den binnen een kolonie. Men
sen werden geregistreerd als be
horende tot een stam en dat
werd onveranderlijk.
De Afrikanen lieten het zich aan-
leunen, omdat zij ook voordelen
zagen. Als grotere 'stam' was
hun onderhandelingspositie
naar de koloniale heerser ster
ker dan als kleine groepen.
Dit had heel snel invloed op het
sociale leven in Afrika. De 'stam
men' werden een realiteit.
Na de dekolonisatie bleef het
systeem grotendeels in stand.
Maar de huidige etnische groe
pen - 'een beschaafde manier
om stam te zeggen', aldus Ellis -
verschillen veel van elkaar, in
omvang en karakter.
Zo variëren ze in grootte van en
kele duizenden San in de Kalaha-
ri-woestijn tot de 35 miljoen
Yoruba's.
TUNESIË
MAROKKO
ALGERIJE
LIBIË
EGYPTE
WEST.
SAHARA
NIGER
ERITREA
TSJAAD
SOEDAN
SOM.
ETHIOPIË
TANZANIA
MOZAMB.
BOTS
ZUID-
AFRIKA
In Afrika bestaan zo'n duizend etnische groepen. Die variëren in grootte van
enkele duizenden tot tientallen miljoenen mensen. De meeste etnische
groepen spreken een eigen taal of dialect. Het aantal talen in Afrika wordt
dan ook op ruim duizend geschat. In veel landen wordt daarom een Europese
taal als Engels, Frans of Portugees gebruikt als nationale taal. Ook Swahili en
Arabisch (in het noorden) dienen als zodanig.
Etnische groepen per land*
RW
CONGO
2 ZAMBIE
MADAGASKAR
Continent Afrika
bevolking: ruim 900 miljoen mensen
oppervlakte: ruim 300 miljoen km2
Het vasteland van Afrika telt 46 staten.
Ook zijn er nog zes kleine eilandstaten.
'NIGERIA
Chamba WB Ijaw
lil Edo r'i Kanuri
Efik-lbibio Nupe
lil Gwari KI Tiv
I Hausa en Fulani [£0 Yoruba
lbo m gemixt
Drie willekeurig gekozen landen.
KENIA
Kamba, Kikuyu,
Kisii, Luhya en
Mijikenda
Masai, Samburu en
Turkana
Luo
Galla en Somali
geen dominerende
bevolkingsgroep
SIERRA LEONE
I'S Susu
Temne
i 7: Mende
'.7.1 Koranko
Kono
O Limba
ÉS Sherbro
Creola
anderen
infographic: RV bron; University of Texas, ON
